Zaman, daha yeni nefes almaya başladığımız, hayatın en erken dönemlerinde zihinlerimizin arka fonuna bir anda yerleşen, varlığı adeta genlerimize işlemiş, aslında hem olan hem de olmayan, hem somut hem de soyut, biraz akıl dışı bir kavram. Zaman denildiğinde çoğumuzun zihninde lineer bir akış çizgisi belirir. Çizgi uzayıp giden bir doğru parçası gibidir. Ana istasyonları geçmiş, şimdi ve gelecek olan, yönü belirlenmiş bir tren rayına da benzetilebilir.
Ama, zaman olgusunun zihinlerde oluşturdu imge bir tarafa, aslında asıl sorgulanması gereken konu şudur bence. Zaman evrendeki diğer her şeyle birlikte var olup, çevresiyle de etkileşim halinde olan fiziksel bir şey midir, yoksa yalnızca insan zihninin ürettiği suni bir oluşum mudur?
Bilim insanlarınca çok farklı görüşler öne sürülüyor olsa da, genel görüş zamanın aslında bir yanılgı olduğu yönünde.
Huw Price, İngiltere Oxford’da yaşayan bir öğretim görevlisiymiş. Felsefe konusunda bir akademik danışman kendisi. Price’a göre zamanın mutlak bazı özellikleri, aslında dünyanın fiziksel halleriyle değil, bizim düşünsel yapımızın şartlarıyla şekillenmiştir. Bu olmazsa olmaz özellikleri de “Şu An”, “Akış” ve “Yön” olarak üç maddede tanımlıyor.
Örneğin içinde bulunduğumuz an sabah saat 08:30 olsun (Şu An). Öğlen paydosu saat 12:30 da olacaksa, ‘şu an’ dan gelecekteki bu eyleme doğru bir yönün varlığı söz konusudur ve aynı zamanda bir akış eyleminden bahsedilir.
İnsan zihni, doğal olarak çevresindeki tüm olayları, zamanın bu akışı içerisinde 3 boyutlu bir ortamda gerçekleşiyormuş gibi algılar ve tanımlar.
Oysa ki aslında bir olasılık daha vardır. Zaman çizgisi boyunca yaşanan tüm olayların sıralı olarak akmadığı, yalnızca bir arada bulunduğu ve dolayısıyla zaman olgusunun olmadığı bir düzen. Bu durumda “değişme” diye bir şey yoktur ve geçmiş, şimdi, gelecek hepsi orada bir arada durmaktadır.
Aklı zorlayan bu ihtimali anlamak için çok güzel bir örnek buldum: 35 mm’lik klasik bir film makinesinden konulu bir film izlediğinizi düşünün. Cihaza dokunmadığınız sürece, film yaklaşık 2 saat boyunca birbiri ardına gelişen olayları sesler eşliğinde size gösterecektir. Eğer bu filmi daha önce izlemediyseniz, 5 dakika sonra bile ne olacağını bilme imkanınız yoktur. Yalnızca filmi sonuna kadar izlediğinizde olayların gelişimini ve nasıl sonuçlandığını öğrenebilirsiniz. Halbuki, olayların değişimiyle ilgili görsellerin tamamı zaten makinenin içerisindedir. Yani siz bilmeseniz bile, olacaklar aslında orada öylece durmaktadır.
Öte yandan, zamanın mutlaklığı ile alakalı da pek çok farklı görüş bulunmaktadır bilim dünyasında. Örneğin İsaac Newton, evrende hiçbir şey bulunmuyor olsa dahi, akıp giden bir zamanın var olacağı konusunda kesin fikir beyan etmiştir. Oysa ki yeni nesil bilim insanları “değişim” olmayan bir yerde zamanın varlığından da söz etmenin mümkün olmadığı görüşündeler. Yani yanıltıcı zaman algısı, aslında ‘değişim’in varlığından kaynaklanmaktadır ve zaman tıpkı bir sihir gibi durağanlıkta ortadan yok olmaktadır.
Biliyorum, anlatmaya çalıştığım konu, temel sezilerimize çok aykırı gibi duruyor. Bu nedenle kabul etmek çok da kolay değil gibi. Ama çok güvendiğimiz, bel bağladığımız inanmakta hiç tereddüt etmediğimiz o kadar çok yanılsama tecrübemiz varken, zamanı bile sorguya çekmemiz kaçınılmaz galiba.
Maalesef bu yazı, bilimin çok özel ve daha öne bilinmeyen saklı bir gerçeğini ortaya çıkarmış falan değil. Hatta zamanın şimdiye kadar sanıldığı gibi dürüst bir aristokrat mı, yoksa kaypak bir sahtekar mı olduğu konusunu bile aydınlatamadığı ortada. Ancak bilimin, pek çok konuda olduğu gibi, bu konuda da emekleyen ama güven veren adımlarla yaratılışı keşfetmeye devam edeceğinden hiç birimizin kuşkusu olmasın.