Günümüzde her gün sıklıkla karşılaştığımız ve geçtiğimiz her güvenlik kontrol noktasının olmazsa olmazı olan X-ray cihazlarının çalışma prensibini, görüntüleri sağlıklı bir şekilde nasıl verdiğini ve hatta en önemlisi insan sağlığına gerçekten bilindiği gibi zararlı bir etkisi olup olmadığını hiç merak ettiniz mi?
İlk olarak alışveriş merkezi, havalimanı gibi güvenlik gerektiren yerlerde kullanılan X-ray cihazlarının ne olduğundan bahsedelim, ardından konuyu biraz daha derinleştirelim.
X-Ray Cihazı
X-Ray cihazları, çanta, bavul, koli, paket, zarf gibi cisimlerin, güvenliği tehdit edici bir içerik taşıyıp taşımadığı ve ne tür bir içerik taşıdığının tespit edilmesinde kullanılan cihazlardır. Bagajı açmadan, içerisinde tehlikeli madde olup olmadığını, bagajın üzerinden X ışını geçirerek ekranda görevli tarafından izlenmesini sağlayan ve eşyaların kontrolünde kullanılan aletlerdir diyebiliriz.
X-Ray cihazları üç ana kısımdan oluşur. Bunlar;
- X ışını ünitesi, x ışınlarının gönderildiği, algılandığı ve eşyaların konulduğu taşıyıcı bandın bulunduğu kısım.
- Ekran, Aygıttan geçen eşyaların içinin görüldüğü yer (monitör).
- Kontrol paneli, aygıtı kontrol eden düğmelerin yer aldığı bölüm.
Şimdi gelelim bu cihazların çalışma prensiplerine.
X-Ray Cihazlarının Çalışma Prensibi
X-Ray cihazları; radyasyon yayan ve elektrikten aldığı güç ile x-ışını üreten bir x-ray jeneratörüne sahip cihazlardır. Çantalarımız tünelin içine girdiğinde cihaz x-ışını üretir ve çantayı delip geçen ışınlar tünelin etrafında bulunan detektörlerden yansıması sonucu veriler oluşturur. Oluşan veriler x-ray görüntü işleme yazılımı sayesinde işlenir ve monitörde cihaz içinden geçen çantanın görüntüsü oluşur. Bu sayede nesnelerin sabit bir x-ışını kaynağından geçirildiğinde içeriği hakkında bilgi verirler.
X-Ray cihazlarında bir X-ışını kaynağı ve bu kaynağın karşısında ışınları algılayan bir detektör grubu bulunmaktadır. Eşyalar bu ışınların yolu üzerine konulmakta ve eşyalardan geçen ışınlar detektörler (foto diyotlar) tarafından algılanmaktadır. Foto diyot çıkış sinyallerinin uygun yükseltme ve filtreleme işlemlerinden sonra, sinyal işleme ve görüntü oluşturma teknikleri kullanılarak dilim görüntüler oluşturulmakta, sonrasından bu dilimler birleştirilmekte, sonuç olarak oluşturulan görüntü monitör bir siluet olarak yansıtılmaktadır.
Bagajlar X-Ray cihazının tünelinden geçerken maruz kaldıkları X-ışınları bagajı bir uçtan öbür uca tarar. Taranan her kesit, içerdiği maddenin atom ağırlığıyla ilgili olarak detektör grubunda bir sinyal oluşturur. Tarama sonunda bu sinyallerin toplamı taranan maddenin içerdiği nesnelerin görüntüsüdür.
X-Ray Cihazından Geçen Eşyalar Hangi Renkte Görünür?
Burada, oluşturulan görüntü üzerinde cihaz başındaki operatörlerin madde tanımlamasını kolaylaştırıcı bazı uygulamalar vardır. Bu tanımlamada malzemelere renk kodlaması uygulanmaktadır. X-ray cihazları; organik ve organik olmayan maddeleri ekrana farklı renklerde yansıtır. Örneğin titanyum, krom, demir, çelik, kalay, kurşun, bakır, gümüş, altın gibi atom numarası 18’den büyük olan ağır elementler (inorganik maddeler) mavi renklendirme ile, az yoğun maddeler yeşil renklendirme ile, atom numaraları 10’un altında olan hidrojen, karbon, nitrojen, oksijen, nitrogliserin, akril, kağıt, tekstil ürünleri, tahta ve su gibi organik maddeler sütlü kahverengi ya da turuncu ile görünmektedir.
X-Ray Cihazlarının Zararları
Öncelikle x-ışını sistemlerinin güvenilirliği gerekli kalibrasyon, kalite kontrolü ve bakımın doğru ve düzenli yapılması ile sağlanır. X-ray cihazları düşük radyasyon yayarlar. Ancak bu zararlı radyasyondan zarar görülmemesi için bagajların geçtiği bölümdeki aramalar, özel kurşun kaplı kapalı kutu gibi bir yerde yapılır ve bunlar her ay periyodik olarak radyasyon bakımından kontrol edilir. Dolayısıyla kurşun ile kaplı oldukları için çevresinde bulunan insanlar zarar görmezler.
X-ray cihazının olası radyasyon sınırlarını aşmaması için kullanılan cihaza uygun dozimetre kullanılır. Dozimetre (doz ölçer), maruz kalınan x ışını dozunu ölçmek için kullanılır ve ölçüm ve kontrolleri düzenli olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafından yapılmaktadır.
İnsanların üst aramaları ise kapı detektörlerinden geçiş yapmak ve el detektörü ile arama suretiyle yapılmaktadır. Bu nedenle insanlar, bagajlar gibi x-ray cihazından geçmediklerinden radyasyon almazlar. Bu sebeple insanların bu tip x-ray cihazlarından geçerek kontrol edilmeleri yasak olup, insanlar sadece detektör ile aranırlar! Çünkü medikal bir neden olmaksızın insanların radyasyona mazur bırakılması yasalara aykırıdır.
Metal Kapı Detektörleri ve El Tipi Detektörler
Metal kapı detektörleri; elektromanyetik alan prensibi ile çalışırlar. Bir x-ışını salınımı söz konusu değildir. Kapı şeklindeki alanda bir elektromanyetik alan oluşturarak içerisinden geçen insan üzerindeki metali metal yoğunluğuna göre tespit etmektedirler.
El Tipi Metal detektörleri ise metal kapı detektörleri ile aynı prensipte ile çalışırlar. Elektromanyetik bir alan oluşturarak bir canlı veya nesne üzerindeki metali metal yoğunluğuna göre tespit etmektedirler. Taşınabilir olmaları nedeniyle tercih edilebilmektedirler.
Bu iki yöntem de bünyesinde x ışını yapısı bulundurmamaktadır. Dolayısıyla bu iki aletin insan sağlığına bir zararı yoktur.