Manyetizmaya dair ilk yapılanmaların Çinlilere dayandığı öne sürülmektedir. Müslümanların Çinlilerden, Avrupalıların ise Müslümanlardan görüp öğrendiği şeklinde de devam etmektedir. Manyetizmanın geçmişine dair en ilgi çekici durum ise en karanlık dönemini yaşayan Orta Çağ Avrupasını ilgilendiği ve küçük çapta çalışmalar yaptığı nadir konulardan biri olmasıdır.
Mıknatıs ve pusulanın Avrupa’ya gelişiyle o dönemde, bu konuya ait ilk ve en önemli yapıtı ‘De Magnetle William Gilbert vermiştir.
William Gilbert kimdir?
William Gilbert elektriği nasıl buldu? Elektron ve elektrik kavramını ilk kez kullanan, elektrik mühendisliğinin ve manyetizmanın babası olarak görülen William Gilbert İngiltere Kraliçesi 1.Elizabeth’in doktorudur. 1.Elizabeth’in de desteğiyle 1600’lü yıllarda yazdığı De Magnete kitabıyla manyetizma konusunu ve mıknatısın hareketlerini tüm yönleriyle ele almıştır.
Gilbert yaptığı çalışmalarını ‘terella’ adını verdiği dünya modeliyle açıklamıştır. Yaptığı çalışmalarda Dünya’nın bir manyetik güce, aynı zamanda Ay’ın da bir manyetik güce sahip olduğunu fakat Dünya’nın Ay’a göre kütlesinin daha fazla olmasından kaynaklı daha fazla itme-çekme kuvveti uyguladığı, bunun sonucunda da denizlerde yükselme, nehirlerde yükselip-alçalma görüldüğünü açıklamıştır. Ayrıca pusulanın hep kuzeyi göstermesini de Dünya’nın manyetik gücüne bağlamıştır.
‘Dünya büyük bir mıknatıs!’
Gilbert yazdığı De Magnete kitabında ortaya koyduğu, Dünya’nın büyük bir mıknatıs olduğu, görüşü Avrupa’da büyük bir yankı uyandırmıştır. Gilbert yerküreden ilham alarak büyük bir mıknatıs parçasını küre haline getirmiş ve Terella adını verdiği bir dünya modeli oluşturmuştur. De Magnet adlı kitabındaki pek çok deneyini bu dünya modeli ile açıklamıştır.
‘Elektrik ve manyetizma birbirinden farklıdır!’
William Gilbert kitabında kehribarı ve durgun elektriği inceleyerek elektrik ve manyetizmanın farklı şeyler olduğunu ileri sürmüştür. İlk elektrik ölçen aleti yani elektroskopu, versorium adını verdiği dönel bir ibre şeklinde icat etmiştir. Her mıknatısın görünmez bir etki alanının içinde bulunduğunu ve demir parçalarını nasıl çektiğini ifade etmiştir. Gilbert’in bu görüşleri sayesinde eski çağlarda birbirine karıştırılan elektrik ve manyetizma kavramları arasındaki farkların anlaşılmaya başlamıştır.
Özellikle Kepler, Gilbert’in çalışmalarına hayran olduğundan dolayı gezegenlerin manyetik alandaki etkileşimleri çalışmasına yoğunlaşmıştır. Gilbert aynı zamanda günümüzde kullandığımız birçok terimin isim babasıdır. Örnek olarak ‘koku gibi’ anlamına gelen elektrik, ‘kehribar’ anlamına gelen elektron gibi kavramlar. En önemli isim babalığını ise kendi alanındaki manyetik potansiyel birimine Gilbert adı verilerek yaşatmaktadır.
Kısacası “mıknatıs çektikçe Gilbert yaşayacaktır.”
Yazı için Merve ve Betül’e teşekkürler.