Bu yazımda hepimizin hayatında muhakkak bir gün etkili olduğunu düşündüğüm plasebo etkisinden bahsedeceğim. Öncelikle nedir bu plasebo ile açıklamaya başlayalım.
İnsanlar hasta olduğunda iyi olduklarına, iyileşeceklerine inandıklarında daha kolay hastalıklarını atlatırlar sözünü duymuşuzdur. Sizce bu sadece sözde olan herhangi bir gerçeklik payı olmayan bir söz müdür? Tabi ki hayır. İşte bu noktada plasebo etkisi devreye girer ve kullandığımız ilaçların çoğu bu şekilde çalışır.
Nasıl etkileniriz?
Psikolojik rahatsızlık olması şart değil ancak daha rahat anlaşılabilmesi için psikolojik bir rahatsızlığı ele alalım. Psikiyatristinize gittiniz yalnızca terapi yeterli olmayacağı için size bir ilaç verdi. Siz bu ilacı içmeden daha iyi olacağınıza inandınız bile. Bu ilacı düzenli kullandınız ve bir zaman sonra iyileştiniz. Şimdi gelelim asıl önemli noktaya, kullandığınız ilaç gerçekten bir ilaç değildi; içinde yalnızca saf nişasta, şeker vb. sizin sağlığınıza herhangi bir şekilde etki etmeyecek maddeyle dolu bir kapsüldü.
Bu etki nereden geldi? Nasıl etkili olduğu anlaşıldı?
Plasebo etkisi 14. yüzyıla dayanır. Türkçe bir anlam olarak tanımlamak gerekirsek anlamı “Sizi hoşnut edeceğim.” demektir. 14. Yüzyılda, ölülerin ardından ağlaması için parayla insanlar tutulurmuş ve bu kişiler “plasebo Domino in regione vivorum.” diyerek yani “Yaşayanlar aleminde Tanrı’yı hoşnut edeceğim.” diye ağlarlarmış. Bu parayla tutulan kişiler ölen kişinin ailelerinin yerine ağlayarak Tanrı ve ölen kişinin ruhunu “hoşnut tutma” sorumluluğunu almış ve bu kişilere “plasebo” adı verilmiştir. Bir süre sonra tıp dilinde kullanılmaya başlanılmış ve ilaç yerini tutan yöntemlerden biri olmuştur. Quincy Tıp Sözlüğü’ne göre anlamı “Hastayı iyileştirmekten çok memnum etmeye yarayan tedavi yöntemleri.” olarak geçmiştir.
Plasebo etkisi üzerine birçok çalışma vardır bunlardan birkaçını ele alalım. İkinci Dünya Savaşı sırasında morfini tükenen cerrah Beecher, hastalarına morfin olduğunu söyleyerek tuzlu su enjekte etmiştir. Hastaları morfin aldığına inanarak ameliyatlarında daha az acı çekmiştir. Bir örnek daha verelim, kalp ameliyatı yapan bir grup cerrah hastalarını iki gruba ayırmışlar ve bir gruba gerçekten ameliyat yapılmış, diğer gruba ise yalnızca kesi ve dikiş atarak hastalarının ameliyat olduklarını düşünmelerini sağlamışlardır. Bu iyileşme sürecinin sonucunda, ameliyat olan ve olmayan hastalar arasında hiçbir fark olmadığı ve iki grubunda göğüs ağrısının azaldığı ortaya çıkmıştır.
Peki nasıl oldu bu?
Aslında günümüzde tam olarak açıklanamayan bu etkinin oldukça ilginç ve şaşırtıcı bilgileri olan beynimizin mekanizmalarına bağlıdır. (beklenti, sosyal öğrenme mekanizması vb.) Bu mekanizmalar algı değişikliğine sebep olarak plasebo etkisini ortaya çıkarıyor.
Plasebo etkisi bazı etkenlere göre değişir. Örneğin, kırmızı ambalajların iştah açtığını; mavinin ise iştah kapattığını bu yüzden genellikle gıda sektöründe markalar ambalajlarında kırmızıyı tercih ettiğini duyan olmuştur. Bu etki plaseboda geçerli diyebiliriz. Bir sosyal deneyde, iki gruba ayrılan öğrencilere ders anlatılırken bir gruba mavi diğer gruba ise pembe ilaç verilip bunların dikkat arttırıcı etkili olduğu söylenilmiş. Deney sonucu pembe tablet alanlar, mavi alanlara göre daha dikkatli olmuşlardır. Diğer bir deyişle, mavinin sakinleştirici, pembenin ise uyarıcı etkide olduğu gözlemlenmiştir. Bu yüzden bazı psikolojik ilaçlar üretilirken renklerine de dikkat edilmektedir.
Diğer bir plasebo etkisi arttırma yolu ilaç fiyatıdır. İnsanlar genellikle çoğu konuda ne kadar pahalı o kadar kaliteli algısına sahipler. Bu algı aynı şekilde ilaç konusunda da geçerli. Eczaneye gittiğimizde bize verilen ilaç pahalı ise muadilini öneren eczacının bilgisine güvenmek yerine, ilacı araştırmamamıza rağmen, ilacın fiyatına bakıp pahalı ilacı tercih ettiğimiz olmuştur. Yine bir sosyal bir deney yapılarak bir gruba aynı ilacın pahalı olduğu, diğer bir gruba ise daha ucuz olduğu söylenilmiş ve tabi ki tahmin ettiğiniz üzere pahalı tableti alan hastalar ilaçtan daha memnun kalmışlardır.
Plasebo bir hastalığın iyileşmesini ne ölçüde etkileyebilir?
Bu sonuçların oldukça şaşırtıcı ve her türlü psikolojimizin hastalığı atlatmada ne kadar önemli olduğunu ortaya çıkarttığını düşünüyorum.
- Kötü huylu bağırsak kanserinde %60
- Depresyonda yüzde %32 – %80
- Migrende %41
- Kronik yorgunluk sendromunda %20 oranında etkili olduğu ortaya çıkmıştır.