Özet: Endüstrileşmenin hızla ilerlemesi neticesinde tehlikeli madde kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Buna bağlı olarak tehlikeli madde taşımacılığı da yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Tehlikeli maddeler Karayolu (ADR), Denizyolu (IMDG CODE), Havayolu (IATA, DGR) ve Demiryolu (RID) olmak üzere 4 farklı taşımacılık metodu ile taşınabilmektedir. Bu taşımacılık yöntemlerinden en yaygın olarak kullanılanı Karayolu ile taşımacılık yöntemidir. Her geçen gün yoğunlaşan tehlikeli madde taşımacılık faaliyetleri birçok güvenlik ve çevresel sorunu da beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla tehlikeli madde taşımacılık faaliyetlerine uygulanması zorunlu olan bir takım standartlar getirilmiştir. Bu standartlar başta insan sağlığı olmak üzere çevresel riskleri ve maddi zararları en aza indirebilmek için tasarlanmış standartlardır. Ayrıca belirli konvansiyonlar ve uluslararası antlaşmalar ile bağlayıcılık kazandırılmıştır. Belirlenen standartlar içerisinde tehlikeli madde taşımacılığı yapacak kişilerin alması gereken eğitimlerle birlikte tehlikeli madde taşımacılığı yapacak olan araçların tasarım-dizayn, mekanik aksamlar, etiket ve levhalandırmaları ile uygulanacak testlere dair kesin bilgiler içermektedir. Bu çalışmada tehlikeli madde taşımacılığı perspektifinde patlayıcı maddelerin taşımacılığı ile ilgili bilgilendirmeler, oluşabilecek riskler ve alınması gereken güvenlik tedbirleri ve literatür araştırmasına yer verilmiştir.
Giriş
Dünya endüstrisinin gelişmesi ile ülkemiz endüstrisi de olumlu yönde etkilenerek bu gelişmelerden payını almaktadır. Endüstrinin gelişmesi ile üretim proseslerinde kullanılan birçok tehlikeli maddeye giderek daha fazla ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Tehlikeli madde ihtiyacına bağlı olarak tehlikeli madde üretimi de artmıştır. Üreticiden tüketiciye ulaştırılmak için birçok taşımacılık metodu kullanılmaktadır. Ülkemizde bu taşımacılık yöntemlerinden en yaygın olarak tercih edileni Karayolu ile taşımacılık yöntemidir.
Şekil.1: Taşımacılık Modlarına Göre Tehlikeli Madde Taşımacılığının Oranları (URL 1, 2016)
Ülkemizde karayollarında tehlikeli madde taşımacılığı; 30 Eylül 1957 tarihinde Cenevre’de kabul edilen Tehlikeli Malların Karayolu İle Uluslararası Taşımacılığına İlişkin Avrupa Antlaşmasına (ADR) dayanılarak hazırlanan 24 Nisan 2019 Tarihli 30754 Sayılı Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik ile kontrol altına alınmıştır.
Ülkemiz 30 Eylül 1957 tarihinde kabul edilen ADR anlaşmasına Avrupa Birliği normlarına adaptasyon süreci dahilinde 22 Mart 2010 tarihinde taraf olmuştur. Şu an 53 ülkenin taraf olduğu uluslararası anlaşma 2020 yılından itibaren Birleşmiş Milletlere üye ülkeler tarafından da uygulanacaktır. ADR mevzuatı istisnalar hariç olmak üzere tehlikeli madde taşımacılığını A’dan Z’ye kadar bir standarda bağlamıştır. Öncelikle tehlikeli maddeleri içeriklerine göre belirli sınıflara ayırmıştır. Böylece içerik özelliklerine göre ilgili prosedürler belirlenmiştir.
ADR Mevzuatına Göre Tehlikeli Madde Sınıfları:
| Sınıf 1 : | Patlayıcı Maddeler ve Nesneler |
| Sınıf 2 : | Gazlar |
| Sınıf 2.1 : | Alevlenir Gazlar |
| Sınıf 2.2 : | Alevlenmeyen ve Zehirsiz Gazlar |
| Sınıf 2.3 : | Zehirli Gazlar |
| Sınıf 3 : | Alevlenir Sıvılar |
| Sınıf 4.1: | Alevlenir Katılar, Kendiliğinden Tepkimeye Giren Maddeler ve Duyarlılığı azaltılmış Katı Patlayıcılar |
| Sınıf 4.2: | Kendiliğinden Yanmaya Yatkın Maddeler |
| Sınıf 4.3: | Su ile Temas Ettiğinde Alevlenir Gazlar Açığa Çıkartan Maddeler |
| Sınıf 5.1: | Yükselten (Oksitleyici) Maddeler |
| Sınıf5.2 : | Organik Peroksitler |
| Sınıf 6.1: | Zehirli Maddeler |
| Sınıf 6.2: | Bulaşıcı Maddeler |
| Sınıf 7 : | Radyoaktif Maddeler |
| Sınıf 8 : | Aşındırıcı Maddeler |
| Sınıf 9 : | Diğer Tehlikeli Maddeler |
Sınıf 1 Patlayıcı Maddeler
Hammadde ihtiyacının her geçen gün artmasıyla madencilik sektöründe de üretim miktarları gün geçtikçe artmaktadır. Özellikle ülkemiz özelinde düşünülecek olursa inşaat sektörünün ihtiyacı olan hammaddeyi üretebilmek için taş ocaklarında üretim giderek artmaktadır. Kısa sürelerde çok miktarda hammadde üretilmesi için yoğun miktarlarda patlayıcı madde tüketilmektedir. Öte yandan ulaşım sektöründeki gelişmeler ile tünel çalışmaları hız kazanmıştır. Mekanize kazı işlemlerinin uygulanmadığı tünel çalışmalarında da delme patlatma ile ilerleme sağlanmaktadır. Dolayısıyla madencilik ve inşaat sektörü başta olmak üzere; tünel çalışmalarında, baraj ve gölet çalışmalarında hatta havalimanlarında zemin düzenleme işlemlerinde yoğun bir şekilde patlayıcı madde kullanılmaktadır.
ADR Mevzuatına göre Patlayıcı Maddeler ve Nesneler şöyle tanımlanmıştır;
Patlayıcı Maddeler: Çevreye hasar verebilecek bir hızda, sıcaklıkta ve basınçta, kimyasal tepkimeler sonucu gazlar oluşturabilen katı veya sıvı maddeler, (veya madde karışımları)
Piroteknik Maddeler: Patlayıcı olmayan ve kendine yeterli ekzotermik kimyasal tepkimeler sonucu ısı, ışık, ses, gaz veya duman veya bunların bir karışımı biçiminde etki vermek üzere tasarlanmış maddeler veya madde karışımları,
Patlayıcı Nesneler: Bir veya birden fazla patlayıcı veya piroteknik madde içeren nesnelerdir.
Patlayıcı Maddeler ve Nesneler kendi içerisinde 6 alt gruba ayrılmaktadır.
Alt Grup 1.1: Kütle olarak patlama tehlikesi olan maddeler ve nesneler (Kütle olarak patlama, bir anda hemen hemen tüm yükü etkileyebilecek bir patlamadır).
Alt Grup 1.2: Fırlama Tehlikesi olan ancak kütle olarak patlama tehlikesi olmayan maddeler ve nesneler.
Alt Grup 1.3: Yangın Tehlikesi veya hafif bir patlama ya da hafif bir fırlama tehlikesi veya her ikisi birden olan, ancak toplu patlama tehlikesi olmayan madde ve nesneler. Bu madde ve nesneler:
- Yandıklarında önemli miktarda radyan ısıya neden olur veya
- Birbirleri ardı sıra yanarak hafif bir patlama veya fırlama etkisi oluşturur.
Alt Grup 1.4: Taşıma sırasında tutuşma veya tepkimenin başlaması durumunda sadece düşük bir patlama tehlikesi taşıyan madde ve nesneler. Etkileri büyük ölçüde, sadece ambalaj ile sınırlıdır ve dikkate alınabilecek ölçüde parçacıkların, dikkate alınabilecek uzaklıklara fırlatılması beklenemez. Harici bir yangın ambalajın hemen hemen tüm içeriğinin bir anda patlamasına neden olmaz. Kısacası patlayıcı maddeler ve nesneler sınıfının en az tehlikeli olan alt grubudur.
Alt Grup 1.5: Toplu patlama tehlikesi taşıyan, ancak normal taşıma koşullarında, tepkimenin başlaması veya yanma halinden patlama haline geçme olasılığı bakımından çok düşük olan duyarsız maddeler. Asgari bir zorunluluk olarak, harici yangın testinde patlamamaları gerekir.
Alt Grup 1.6: Kütle olarak patlama tehlikesi olmayan, aşırı derecede düşük hassaslık düzeyindeki nesneler. Bu nesneler, ağırlıklı olarak aşırı derecede duyarsız maddeler içerir ve kazara ateşleme veya yayılma olasılıkları ihmal edilebilir düzeydedir. Alt grup 1.6’daki maddeler veya nesneler sadece tek bir nesnenin patlaması ile sınırlıdır.
Bu açıklamalar ışığında patlayıcı maddeler tehlike derecelerine göre sıralandığında;
1.1 > 1.5 > 1.2 > 1.3 > 1.6 > 1.4 gibi bir sıralama oluşmaktadır.
Not: Patlayıcı Maddeler ve Nesnelerin paketleme grubu yoktur. Dolayısıyla hepsi çok tehlikeli madde gibi düşünülerek paketlenir.
Ayrıca patlayıcı maddeler ve nesnelerin bazı uyumluluk grupları bulunmaktadır. Bu uyumluluk grupları patlayıcı madde ve nesnelerin özelliklerini göstermektedir.
A: Birincil patlayıcı madde
B: Birincil patlayıcı madde içeren ve iki veya daha fazla etkin koruyucu özelliği olmayan nesne. Birincil patlayıcı madde içermemelerine karşın, patlama fünyeleri, patlama fünyesi düzenekleri ve ateşleme fitilleri ile tahrip kapsülleri bu gruba girer.
C: Sevk yakıtı içeren patlayıcı madde veya diğer tedrici yanmalı patlayıcı madde veya benzeri patlayıcı madde içeren nesne.
D: Her bir durum için geçerli olmak üzere, ateşleme düzeneği ve sevk maddesi olmayan ikincil patlayıcı madde, kara barut veya ikincil patlayıcı madde içeren nesne veya birincil patlayıcı madde içeren ve iki veya daha fazla etkin koruyucu özelliği olan nesne.
E: Ateşleme düzeneği olmadan sevk maddesi olan (alevlenebilir sıvı veya jel veya hipergolik sıvı içeren dışında), ikincil patlayıcı madde içeren nesne.
F: Kendi kendine ateşleme düzeneği olan bir ikincil patlayıcı madde içeren, sevk maddesi (alevlenebilir sıvı veya jel veya hipergolik sıvı içeren dışında) olan veya olmayan nesne.
G: Piroteknik madde veya piroteknik teknik madde içeren nesne veya hem patlayıcı bir madde hem de bir aydınlatıcı, yangın çıkartıcı, gözyaşı veya duman yapıcı madde içeren nesne (su ile etkinleşen bir nesne veya beyaz fosfor, fosfidler, piroforik madde, alevlenebilir sıvı veya jel veya hipergolik sıvı içeren bir nesne dışında).
H: Hem patlayıcı madde hem de beyaz fosfor içeren nesne.
J: Hem patlayıcı madde hem de alevlenebilir sıvı veya jel içeren nesne.
K: Hem patlayıcı madde hem de zehirli bir kimyasal madde içeren nesne.
L: Patlayıcı madde veya patlayıcı madde içeren ve özel bir tehlike taşıyan (örneğin, su ile etkinleşme veya hipergolik sıvıların, fosfitlerin veya piroforik bir maddenin varlığı nedeniyle) ve bu nedenle her bir türün yalıtılmasını gerektiren nesne.
N: Ağırlıklı olarak aşırı derecede duyarsız maddeler içeren nesneler.
S: Kazara işlevsel hâle gelmesi sonucu oluşacak tehlikeli etkilerin ambalaj içinde sınırlı kalacağı bir biçimde ambalajlanmış veya tasarlanmış madde veya nesne; ambalajı yangın nedeniyle bozulması hâlinde, tüm patlama veya fırlatma etkileri, ambalajın yakın çevresinde yapılacak yangınla mücadele veya diğer acil durum müdahale çabalarını önemli ölçüde engellemeyecek şekilde sınırlıdır.
Yukarıda Patlayıcı Maddeler ve Nesnelerle ilgili belirtilen Alt Gruplar ve Uyumluluk Grupları ADR mevzuatının öngördüğü bir takım testler sonucunda belirlenmiştir.
Patlayıcı Madde ve Nesneleri Taşıyan Araçlar (EXII, EXIII ve MEMU)
EXII/EXIII Aracı: Patlayıcı maddelerin ve nesnelerin taşınmasına yönelik özel donanımlı araçlar.
MEMU(Mobil Patlayıcı Üretim Birimi): Patlayıcı olmayan tehlikeli maddelerden patlayıcı üretmek veya bu maddelere patlayıcı yüklemek için kullanılan bir birim veya bu türden bir birimin takıldığı araç anlamına gelir.
Patlayıcı madde taşımacılığı yapacak olan EXII, EXIII ve MEMU’lar ADR bölüm 9.1.2.1’de belirtilen zorunlulukları yerine getiren araçlar olmak zorundadır.
Yıllık teknik muayene
EX/II, EX/III araçlarıyla MEMU’lar, bu Kısmın ilgili gereksinimlerine ve tescil edildikleri ülkede geçerli olan genel güvenlik yönetmeliklerine (frenler, farlar vb. ile ilgili) uygunluk gösterdiklerinden emin olunmak üzere, tescil edildikleri ülkede yıllık teknik muayeneye tabi olacaktır.
ADR Onay Belgesi
Patlayıcı madde ve nesneleri taşıyacak olan araçların ADR’ye taraf ülkelerin ilgili makamlarının yetkilendirdiği kuruluşlardan ADR bölüm 9.2 zorunluluklarını yerine getirerek ADR Onay Belgesi alması zorunludur. Aksi takdirdi patlayıcı madde taşımacılığı gerçekleştirilemez.
Elektrik Donanımı
Elektrik tesisatı, aracın normal kullanım koşullarında kazara alev almayacak ya da kısa devre oluşturmayacak biçimde tasarlanacak, yapılacak ve korunacaktır.
Kablo Tesisatı
Bir elektrik devresindeki hiçbir kablo, kablonun tasarlandığı akımın üzerinde akım taşımayacaktır. İletkenler yeterli ölçüde yalıtılmalıdır. Kablolar, sıcaklık aralığı veya sıvı uyumluluk koşulları gibi, kullanılacakları araç genelindeki koşullara uygun olacaktır. Kablolar, ISO 6722-1:2011 + Cor 01:2012 veya ISO 6722-2:2013 standardına uygun olacaktır. Kablolar, mekanik ve termal gerilmelere karşı korunacak şekilde güvenli bir biçimde bağlanacak ve yerleştirilecektir.
Sürücü mahallinin arkasında ve römork üzerinde bulunan kablolar, bir darbe veya deformasyon anında kazara ateşleme veya kısa devre riskini en aza indirgemek için ilaveten korunacaktır.
Şekil 2. ADR Mevzuatı Bölüm 9.2.2’de Belirtilen Kablo Donanımı (URL 2, 2019)
Sigortalar ve Devre Kesiciler
Patlayıcı madde ve nesneleri taşıyan araçlarda kaçak akımlara ve kısa devrelere karşı araçtaki tüm devreler otomatik devre kesicilerle korunmalıdır.
Aküler
Akü kutup başları, elektriksel olarak yalıtılacak veya yalıtkan kapakla kapatılacaktır Yanıcı gaz ortaya çıkarabilecek aküler motor kapağının altına yerleştirilmemişse, havalandırmalı bir kutu içine monte edilecektir.
EXII ve EXIII araçlarına ait bazı özellikler yukarıda belirtilmiştir. Buna benzer olarak; aydınlatma, römorkların elektrik bağlantıları, Voltaj ayarları, Akü ana şalteri, fren donanımları gibi birçok özellik ADR mevzuatında belirtilen testlerden geçmiş olmalıdır.
ADR mevzuatında belirtilen kriterleri gerçekleştirmiş olan EXII ve EXIII araçları patlayıcı madde ve nesneleri uyumluluk gruplarına göre belirli miktarlarda taşıyabilmektedir.
Şekil 3. Sınıf 1 Kapsamındaki Patlayıcılarda Taşıma Ünitesi Başına KG Cinsinden İzin Verilen Azami Net Kütle (URL 3, 2019)
Resim.1 Patlayıcı Madde Taşıyan EXIII Aracı
Resim.2 Patlayıcı Madde Taşıyan EXIII Aracının Isıya Dayanıklı İç Yüzeyi
Ülkemizde Patlayıcı Madde ve Nesneleri bir yerden başka bir yere nakletmek için İçişleri Bakanlığından izin alınması gerekmektedir. Aksi takdirde bu taşımacılık işlemi yasal olmamış olacaktır. Taşıma işleminin başlayacağı il emniyet müdürlüklerine yapılan bilgilendirmelerden sonra( aracın plakası, sürücünün adı soyadı, yükün gideceği yerin bilgileri vs) emniyet müdürlüğünden alınan Patlayıcı Madde Taşıma İzin Belgesi ile taşıt karayoluna çıkabilir.
Resim 3.: Patlayıcı Madde Taşıma İzin Belgesi
Araçta bulunması gereken diğer evraklar ise şunlardır;
- ADR Yazılı Talimatı (4 sayfadan oluşur, sürücünün kullandığı dilde yazılır)
- Taşıma Evrakı (Yük bilgilerini, alıcının, taşıyanın ve gönderenin bilgilerini içerir)
- Tehlikeli Madde Zorunlu Mali Sigorta Belgesi
- Sürücünün SRC 5 Belgesi (Tehlikeli Madde taşıyabilmek için sürücüde bulunması gereken belge)
- Aracın ADR’li olduğunu gösterir ADR Uygunluk Belgesi
Yukarıda belirtilen evraklar tamamlandıktan sonra EXII/EXIII aracı patlayıcı madde taşıyabilir.
Kaynaklar
- URL1, 2016 havakargoturkiye.com/App_FileUpload/Files/Databank_br7Nl_Tehlikeli-Madde-Tasimaciligi.pdf , Erişim Tarihi : 05/12/2019
- URL2, 2019 tmkt.uab.gov.tr/uploads/announcements/adr-2019-turkce-cevirisi-yayimlanmistir/adr-vurgusuz.pdf Erişim Tarihi: 09/12/2019
- URL3, tmkt.uab.gov.tr/uploads/announcements/adr-2019-turkce-cevirisi-yayimlanmistir/adr-vurgusuz.pdf Erişim Tarihi 09/12/2019
Mehmet Ertan YİĞİT /ertanyigit60@gmail.com
Anadolu TMGD Danışmanlık Hizmetleri San. ve Tic. LTD. ŞTİ. (KURUCU)