Merhaba arkadaşlar bu yazımızda sizlere İslamiyet Öncesi Türk Tarihi hakkında konu anlatımı yapacağız. Uzun bir süre, göçebe ve savaşçı, Şaman topluluklar olarak Avrasya bozkırlarında yaşayan Türkler, zaman zaman güçlü siyasî birlikler de kurdular. Ne var ki, sürekli yer değiştiren ve geniş bir alana yayılan Türklerin eski tarihinin ayrıntılarım ortaya çıkarmak oldukça güçtür.
MÖ IV. yy Çin kayıtlarında adları Şiongnu olarak geçen ve MÖ III. yüzyılda Sanşi’den Tarim’e kadar uzanmış bir imparatorluk kuran Asya Hunlan; IV. – VI. yy’lar arasında Roma İmparatorluğu’nun sınırlarını zorlayan Avrupa Hunlan; V. ve VI. yy’larda İran ve Hindistan’da bir baskı unsuru olan Akhunlar (Eftalitler); VI. -VIII. yy’lar arasmda Orta Avrupa’yı denetimlerine alan Avarlar; IV. yy’dan VI. yy’a kadar Çin’de egemenlik kuran Tabgaçlar (Topalar); VI. yy’da Kuzey Kafkasya’da yerleşen Sabarlar; Ortaçağ başlarında Tuna ve Volga kıyılarına yerleşen Bulgarlar Türk sayılır. Nihayet VI. yy ortalarında ilk defa Türk adı altında tarih sahnesine çıkan ve Türklerin kutsal ülkesi Ötüken’i merkez alarak Orta Asya’da büyük bir imparatorluk kuran Kök Türkler, 742’de Kök Türkler’in yerini alan Uygurlar ile halefleri Kırgızlar, VII. -X. yy’larda Hazar Denizi ile Karadeniz arasında parlak bir uygarlık yaratan Hazarlar, X. ve XI. yy’da Bizans’a sürekli akınlar düzenleyen Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkıra adlarını veren Kıpçaklar, Balkaş Gölü çevresinde yaşayan Türgişler ve Karluklar, daha sonra Selçuklu İmparatorluğu’nun çekirdeğini oluşturan Oğuzlar kuşkusuz Türk’tüler.
Hayvan yetiştiriciliği bozkır Türklerinin temel uğraşıydı; ama küçük ölçekte tarım da yaparlardı. Demircilikte ve maden sanatlarında ustalaşmışlardı. Halı ve kilim dokumacılığı, keçe yapımı onlara özgü işlerdi. At bu çoban savaşçılar kültünün merkezinde yer alıyordu. Tartışmasız birinci sınıf süvariler ve savaşçılardı.
Şamanizm’e inanıyorlardı, ama Budizm, Manicüik, Musevilik, Hıristiyanlık gibi evrensel dinlere de açıktılar. VI-II. yy ortalarından başlayarak İslam dinini benimsemeleri, tarihlerinin dönüm noktası oldu.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Konu Anlatımı
İlk siyasi Türk topluluğu, MÖ IV. yy Çin kaynaklarında Şiongnu adıyla söz edilen Hunlardır. MÖ III. yy’da İç Moğolistan’a yerleşen ve Tarim’den Şansi’ye kadar uzanan bir imparatorluk kuran Hunlar, MS II. yy’da dağıldıktan sonra IV. yy’da Orta Avrupa’da yeniden ortaya çıktılar. Baykal kökenli bir halk olan Tabgaçlar (Topalar), III. yy’da Kuzey Şansi bölgesine yerleşmişlerdi. Daha sonra Vei hanedanı adıyla 386-535 arasında bütün kuzey Çin’e egemen oldular. 402′ den başlayarak Hunlardan boşalan bozkıra egemen olan Avarları durduran Tabgaçlar, Budizm’i benimsediler ve zamanla Çinlileştiler. Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra, bir Hun kolu olan Akhunlar (Eftalitler) Soğd’u ve Baktria’yı (440) ele geçirdiler; ardından Horasan’a (484) giderek Sasanilerle savaştılar. Sonra da Hindistan’a yönelerek Kabil’i ele geçirdiler. Hindistan’da Gandhara’yı yakıp yıktılar, Indus’u ve Malva ilini ele geçirdiler. 565’e doğru birleşen Sasaniler ile Kök Türkler karşısında uğradıkları yenilgiden sonra bir daha toparlanamadılar ve bölgedeki halklar arasında eridiler.
Elden ele geçen topraklar
İslamiyet öncesi türk tarihinde elden ele geçen topraklar; VI. yy ortalarında, kendisine Türk (Türük, Kök Türk) adını veren bir kavim ilk kez tarih sahnesine çıktı. Avarlara karşı ayaklanarak Çin ve Sasani imparatorlukları arasındaki bütün Orta Asya bozkırına egemen olan Kök Türkler, bu bölgede yaşayan birçok halka boyun eğdirdiler. Yenisey’in yukarı çığırında yaşayan ve kendileri gibi Türkçe konuşan Kırgızlar; Вaykal Gölü’nün batısındaki Kunkanlar; Tula Irmağı’nın kuzeyindeki Uygurlar; Ötüken bölgesindeki Oğuzlar; Kerulen Irmağı ile Baykal Gölü arasında yaşayan Otuz – Tatarlar ve Dokuz – Tatarlar; Baykal Gölü’nün doğusundaki Karluklar ile güneyindeki Türgişler; Orta ve Doğu Asya’ya yayılmış Talaşlar; Orhon Irmağı ile Altaylar arasında yaşayan Tarduşlar; Altaylar’ın batısından Seyhun Irmağı’na kadar uzanan alandaki Onoklar hep Kök Türklerin egemenliğine girdi. Kök Türklerden sonra bozkır imparatorluğunun başına geçen Uygurlar, Kırgızların saldırısı (840) karşısında ötüken’i terk ederek Gansu ile Çin Türkistanı’nda iki ауrı devlet kurdular ve çok dinli, yerleşik bir uygarlık yarattılar. Kırgızlar, Uygurlardan sonra ele geçirdikleri Ötüken’den 924’te Çitanlar tarafından kovuldular ve eski yurtlarına, Yenisey’in yukarı çığırına döndüler.
VIII. yy’ın sonlarında kuzeybatısında Balasagun’u merkez alarak yerleşen Turgişler, Onokların doğu kolundandır. Maveraünnehir’de Arap ilerlemesini durduran Türgişlerin siyasi varlığına, eski Batı Kök Türk yurduna sahip olmaya başlayan Kartuklar son verdi. Uygurlar ve Basmıllarla birlikte Kök Türklerin yıkılmasında rol oynayan Kartuklar, Uygurlara karşı giriştikleri iktidar mücadelesini kaybettiler ve batıya çekildiler. Talaş Savaşı’nda (751) Arapların yanında yer alan bu halk, Tarbagatay ve Çungarya bölgesine (756) Türgişler’in dağılmasından sonra da Balasagun ve Talas bölgesine yerleştiler.
Büyük güç dalgaları
İslamiyet öncesi türk tarihindeki büyük göçler; Uygur egemenliğine karşı ayaklanan ve yenilen Oğuzlar, kalabalık kitleler halinde batıya göç etmeye başladılar. En kalabalık Türk halkları olan Oğuzlar, X. yy’ın ilk yarısında Sibirya’dan Volga’ya kadar, İslam bölgesinin kuzey sınırına yayılmışlardı.
Tanrı Dağları’nın batısı ile İli Irmağı arasında yaşayan Sabarlar V. yy ortalarında Avarların baskısıyla batıya göç etmeye başladılar. Ural-Altay dağları arasındaki Oğuzları yurtlarından atarak Tobol ve İşim ırmaklarının çevresine, VI. yy başında da Kafkaslar’ın kuzeyinde, Kuban Irmağı boyunca yerleştiler. Sasanilerden ve Avarlardan (558) yedikleri ağır darbelerden sonra toparlanamadılar ve Hazar boyları arasında eridiler.
Kök Türklerin önünden kaçan Avarlar’ın Türkleşen bir kolu, Sabarları ezdikten sonra, Orta Avrupa’da büyük bir imparatorluk kurdu. Bizans’ı baskı altında tutan ve Sasanilerle ittifak yaparak 619 ve 626’da İstanbul’u kuşatan Avarlar, VIII. yy’da güçten düştüler ve Franklar’ın saldırılarıyla dağıldılar. Parçalanan Avar grupları Macaristan’ın doğusuna ve Balkanlara yerleşerek Hıristiyanlaştı.
Adlarından ilk kez 480′ de söz edilen Bulgarlar, VI yy’da Volga bölgesinde « Büyük Bulgaristan » adıyla bilinen devleti kurduktan sonra beş kola ayrıldı. Tuna ve Balkan Dağları arasındaki bölgeye yerleşerek bugünkü Bulgaristan’a adını veren Tuna Bulgarları zamanla Hristiyan dinini benimsediler ve Slavlaştılar. Volga veya Kama Bulgarları ise, Volga ile Kama’nın kavşak noktasında bugünkü Kazan yakınlarındaki Bulgar kentini kendilerine merkez olarak, büyük ölçüde kürk ticaretine dayanan bir devlet kurduler. 1237’de Moğolların baskısıyla parçalandılar ve Altınordu içinde eridiler.
VII. – X. yy’larda Hazar Denizi İle Karadeniz arasında, Don, Volga ve Kafkasların sınırlandırdığı bölgede Hazarların kurduğu devlet ileri bir refah düzeyine ulaşmıştı. Müslüman Arapların güneyden gelen saldırılarını Kafkaslar’da durduran Hazarlar, resmi din olarak Museviliği benimsediler. Orta Asya’dan batıya göç eden Türklerin son büyük dalgası Peçenekler, Uzlar ve Kumanlardı (Kıpçaklar). Peçenekler IX. yy sonlarında Don Irmağından Dniepr’ın batısına kadar uzanan bozkıra yayıldılar.
Uzların baskısıyla Balkanlar’a geçerek, 1026-1090 arasında Bizans’a şiddetli saldırılar düzenlediler. Nihayet 1091 de, Kumanların desteğini alan Bizans karşısında yenilince siyasi bir güç olmaktan çıktılar ve bölge halkı içinde eridiler. Oğuzların bir kolu olan Uzlar da 1065′ te Tuna’yı geçtiler, Peçeneklerin ardından Trakya ve Makedonya’yı yağmaladıktan sonra Balkanlar’da eriyip gittiler. XI. yy ortalarında Karadeniz’in kuzeyindeki bozkıra (Deştikıpçak) yerleşen Kıpçaklann bir bölümü Rusya, Macaristan, Bulgaristan ve Gürcistan’a dağılarak erirken, yurtlarında kalanlar Altınordu devletinin en önemli etnik grubunu oluşturdular. Bu yazımızda sizlere islamiyet öncesi türk tarihi konu anlatımı yaptık. Diğer yazımızda görüşmek üzere.