Son zamanlarda işyeri çalışanlarının büyük çoğunluğu çalışma şartları itibarıyla birçok sorunla yüz yüze gelmektedir. Bütün bunlar, işçilerin fizyonomik sağlığını, psikolojik sağlığını ve çalışmalarından alınan verimi negatif yönde etkilemektedir. Bu yüzden iş yerleri ve şartlarının işçi ve memurların konforlarına yönelik yeniden düzenlenmesi gerekir. Yani iş yeri ortamlarının ergonomi kurallarına uygun olarak koşullandırılması elzemdir.
Ergonomi Nedir
Ergonomi, işçi/memur ile yaptığı çalışma arasında uyum gözeten, çalışma verimliliği ve etkinliğine hakim olan bir branştır.
Bugünün dünyasında kuruluşlar ergonomik unsurlara dikkat etmektedirler. İş ortamlarını tasarlarken ergonomi kurallarını göz önünde bulundurmaktadırlar. Böylece işi yapan kişinin verimi ve etkinliği yükselmekte, kayıplar da minimize edilmektedir. Bunlara ek olarak çalışılan ortamın rahatlığı, uyumu ve doyumu yükselterek çalışanların psikolojilerini de iyileştirmektedir. Ergonomiye uyum, konforsuz koşullarda çalışmaktan dolayı meydana gelen iş kazalarının önüne geçmektedir.
Ergonomi olgusu, geniş bir yelpazede incelenmektedir. İş ünitelerinin personel yeteneklerine göre revize edilmesi, iş ortamı şartlarının ışıklandırma, yüksek ses, temiz hava, ısı, nem, toz, titreşim gibi etmenler – çalışmaya ve personele uygun tasarlanması ergonomi boyutunda değerlendirilir. İnsan etmenleri mühendisliği gitgide Türkiye’de son hızla araştırılmakta ve geliştirilmektedir. Böylece ergonominin beşerin sıhhati ve ruh haline yönelik ehemmiyeti de kavranmaktadır.
Araştırmalara göre, insanların ergonomi sayesinde bir mekanda hızla motive olabildiği, etkinliğinin yükseldiği, daha az bıkkınlık ve yorgunluk hissettikleri ve iş şartları dolayısıyla meydana gelen hastalıklardan ötürü gerçekleşen şikayet başvurularının azaldığını gözler önüne sermiştir.
Tanım Olarak Ergonomi
Ergonomi, antik Yunanca’da çalışma manasında olan “ergon” ve “doğal kanun ve intizam” manasına gelen “nomos” sözcüklerinden türetilmiş “çalışma yasası” manasına gelen bir olgudur. Ergonomi, personel etkinliklerinin çalışmaya, araç – gereçlere, imalat sistemlerine ve iş ortamına, güçlü bir şekilde senkronize olması manasına gelir.
Ergo = Çalışma, Nomos = Bilim (Kanunlar), Ergonomi = İşbilim 1949 senesinde İngiltere’de bu şekilde dillendirilmeye başlanmıştır.
- Amerika Birleşik Devletleri’nde Human Factors Engineering (İnsan Etmenleri Mühendisliği)
- İngiltere’de Uygulamalı Psikoloji
- İskandinav Ülkelerinde Biyoteknoloji
- Almanya’da İş Psikolojisi.
Ergonomi Araştırma Derneği tarafından ergonomi; “personellerle çalışmaları, aletleri ve ortam arasındaki bağlantıları, bilhassa anatomik, fizyolojik ve ruhsal bakımdan bu bağlantılarda meydana gelen sorunlara yönelik etütler” biçimiyle dillendirilir. Bu iki bölümden meydana gelen tanımlamanın her iki bölümü de bilim ve teknolojiyi içermektedir.
Ergonomi personelin çalışmaya motivasyon göstermesine ve çalışma verimliliğinin yükselmesinde mühim bir vasıtadır. Ek olarak ergonomi personelin daha konforlu ve istekli çalışmasını sağlar. İnsan etmenleri mühendisliği doğru uygulanırsa iş ve işçi sağlığı iyileşir ve korunur.
İnsan etmenleri mühendisliği personel için doğrudan ehemmiyet taşıyan mühendislik branşıdır. Personel ve araç – gereç uyumu, iş yerlerinin personele uyumlu hazırlanması daha önce de vurgulandığı üzere verimliliği ve morali artıracaktır. Personel tarafından yapılan çalışma, beden ölçüleri, çalışma bölgeleri birbirinden ayrıdır, benzer de olması beklenen bir durum değildir. İnsan etmenleri mühendisliği bu etmenleri uyuma kavuşturur. Ergonomi kurallarına, yani çalışma kurallarına uyulmazsa birçok problemle karşılaşılması kaçınılmazdır.
İnsan etmenleri mühendisliği, anatomi, fizyoloji ve ruh bilimlerine ait enformasyonun tatbik edilmesiyle personel ile çalışma ortamı ve işlettiği ekipman arasındaki bağlantıları araştırır ve geliştirir. Burada amaç, verim ve performans açısından personel-sistem uyumunu maksimize etmektir. Dolayısıyla sistem ve ortam üzerinde çalışılarak çalışmanın personele uyarlanır. Bu yüzden personelin çalışmaya adapte olması yüksek ölçüde mühimdir.
İnsan etmenleri mühendisliğinin bir amacı da, makineli imalatta personelin sıhhatini gözeterek güvenliğini tesis etmek; üretimin miktarını ve kalitesini yükseltmektir. Multidisipliner bir branş olması; personel sıhhati ile alakalı olarak tıp doktorlarını, makine dizaynı ile alakalı olarak mühendisleri, ekonomik olarak iktisatçıları alakadar eder.
İnsan etmenleri mühendisliğinin en önemli hedefi personel – makine birlikteliğinin etkinliğini ve iş güvenliğini yükseltmektir. İşin metotlu biçimde tasarlanmasını hedefleyen bu bilim ayrıca personelin işlettiği araç-gereç ve makinelerin ortaya koyduğu çalışmanın personelin yeteneklerine uyumunu gözetir. İnsan etmenleri mühendisliğinin çalışma alanları:
- Personel – makine birlikteliğine yönelik pratik meseleler
- Personel – makine birlikteliğine yönelik teorik meseleler
- Çalışma ortamının düzeni ve çalışma alanlarının yerleşim planları
- Fiziksel ortam koşulları
- Psikolojik mekan koşulları
- İş dizaynı seçimi, bilgilendirmesi.
Ergonomik tedbirler personelin fiziksel tamlığının gözetilmesinin yanında onların fizyolojik ve ruhsal özelliklerini en iyi biçimde işletebilecekleri iş çevresini elde etmelerini hedefler. Ergonomik olarak iş koşullarının ve çevresinin tasarlanmasında önem verilmesi gereken konular şunlardır;
- İş ünitelerinde işletilen ekipmanın ve hammaddenin depolandığı yer tanımlı olmalı,
- Hammadde ve ekipmanın çalışma akışına uyumlu olması,
- Yaya yollarının, personellerin ve vasıtaların geçişlerine ve acil durumlara uygun genişlikte olması,
- Pencere kalınlığı pencere alt yüzey alanının % 17’si ya da daha fazla olmalıdır.
- Her personelin 2 m. ya da daha fazla hareket mesafesinin olması gerekir,
- İş ünitelerinin tavan yüksekliğinin 3 m. ya da daha fazla olması elzemdir.
Antropometrik Bakışla Çalışma Ortamı Tasarımı
Çalışmanın personelle uyumlu hale getirilmesinde ana kriter personelin beden ölçüleridir. Antropometri personelin beden ölçüleriyle alakadar olan bir branştır. Ağırlık ve boyun yanında beden ölçülerinin oranları hasebiyle hareket kısıtları, erk ve kuvvet herkeste farklı gözlemlemlenir.
Antropometrik yasalar uyarınca tasarlanmış bir iş çevresinde personelin fiziksel kabiliyetlerine önem verildiğinden daha az efor sarfedecek ve daha az kaza yapacaktır. İş yeri tasarımında personelin bedeninin fiziksel kısıtlarını ve erişim mesafelerini göz önünde bulundurmak elzemdir.
Antropometrik bakış uyumlu bir çalışma ünitesi düzenlendirken orada çalışma yapacak kişinin fiziksel donanımına ilişkin veriler olması mühimdir. Çalışma ünitesinde çalışacak personelin milliyet, yaş, cinsiyet vb. fonksiyonlarına göre normal, asgari, azami uzanma mesafelerinin ve konfor zaviyeleri göz önünde tutulan belli bir ekibe ilişkin antropometrik düzenleme tasarlanır. Antropometri “durağan antropometri” ve “hareketli antropometri” kategorilerinde değerlendirilir:
Durağan antropometri: Sabit vaziyette çalışma yapan personelin ölçülerini göz önüne alarak çalışma alanlarında işletilen ekipmanın ebatıyla iştigal olur ve personele uyum göstermesini amaçlar.
Hareketli antropometri: Beden ölçüleri fiziksel etkinlik sırasında ölçülür ve personelin belli bir çalışmayı icra ederken bedenin etmenlerinin evren düzlemindeki ölçülerinin hesabı yapılır.
Antropometrik dataya göre icra edilen çalışma ünitesi dizaynında önem verilecek konu ortalama ölçülerin yanında ekstrem ebata önem gösterilmesidir. Bahsedilen ölçüler ve çalışma zamanı, ışıklandırma seviyesi gibi etmenler göz önünde bulundurularak personelin makine ya da masasındaki nominal ve azami süpürme bölgelerine uygun iş platformu düzenlenmelidir.
Ayakta icra edilen işler için, tezgâhların optimum yüksekliklerde olması elzemdir. Tezgâh yüksekliği tasarlanırken işin kapsamı mühimdir. Yük yükleme vb. adeleyi zorlayan etkinlikler olması durumunda yüksekliğin normalden daha az olması gerekir.
Çağımızda beden yapısını, hareketi analiz eden biyomekanik branşındaki gelişmelerle fiziksel bir etkinlik sırasında insanın bedeninde meydana gelen dışavurumlar rahatlıkla kontrol edilebilmektedir. İş yaparken insanın etkinliğinin denetlenerek yazılım platformuna iletilmesi hareketin her merhalesinde fiziksel baskılanmayı kontrol etme olanağı vermektedir.
Ford imalat mühendisleri, sanal imalat dizaynıyla montaj ünitesindeki çalışmaları ve süregelen aktiviteleri simüle ederek insan etmenlerini öngören yazılımlar geliştirmektedirler. Personel aktivitelerini simüle eden yazılımla yineleyen aktivitelerin uzun dönem dışavurumlarını kontrol etmeyi başarmışlardır.
Honda mühendislerinin imal ettiği yürümeye yardımcı olan makine yoluyla montaj ünitesindeki personellerin bacaklarına, kaslarına binen yükün minimize edilmesi sağlanmıştır. Yürüme yardım mekanizmasına ayaklarını yerleştirip üzerine konuşlanan personelin ağırlık merkezine uyumlu hareket eden makine, personelin hareket mekaniği yasalarına uyum göstermektedir.
Porsche’da Tasarım-kontrol usulüyle ür-ge basamağında montaj ünitesinin beşeri etmenler göz önünde bulundurularak uyumlanmasının hem çalışanın sıhhati yönünden hem de daha kısa ve daha kaliteli üretimi sağlaması açısından başarılı sonuçlar verdiği gözlemlenmiştir.
Bir dahaki yazımda iş ortamlarındaki risk etmenlerini ve bu risklerin değerlendirilme yöntemlerini detaylı bir biçimde inceleyeceğim.