Bu yazımda fonksiyonel gıdalar hakkında bilgiler vereceğim. İnsanoğlu uzun yıllardan beri kendini daha iyi nasıl iyileştirebileceğini, nasıl daha sağlıklı olabileceğini araştırmakta, bilimin ve mühendisliğin imkanlarını sonuna kadar kullanmaktadır. Hastalıklar her çağda insanoğlunun belini bükmüştür. Günümüzde hala kanser, AIDS gibi hastalıklar yüzünden milyonlarca insan ölmekte ve bu hastalıkların tedavisi için bilimsel araştırmalara milyon dolarlar harcanmaktadır. Peki bu hastalıkları tedavi etmek yerine hastalıklara yakalanmayı önleyerek daha sağlıklı bir yaşam sürmek mümkün olsaydı?
Fonksiyonel Gıdalar Nedir
Fonksiyonel gıdalar; vücudun temel besin öğelerini karşıladığı gibi insan fizyolojisi ve metabolik fonksiyonları üzerine ek faydalar sağlayan, böylelikle hastalıklardan korunmada, iyileşmede ve daha sağlıklı bir yaşam sürmede etkinlik gösteren gıdalar veya gıda bileşenleridir. Fonksiyonel gıda teriminin ilk kullanıldığı yer Japonya’dır. Dünyada bu tip gıdaları tanımlamak için birçok terim kullanılmaktadır. Bunların çoğu oldukça egzotik terimlerdir. Bunlar arasında; nutrasötikler (nutraceuticals), tıbbi (medifoods), düzenleyici (designerfoods), farma(pharmafoods) ve vita(vitafoods) gıdalar sayılabilir. Fonksiyonel besinler kalp-damar hastalıkları, kanser, yüksek tansiyon, kolesterol, şeker, ülser gibi hastalıkların oluşma riskini azaltır.
Tıbbi ve fonksiyonel gıdaların ortaya çıkmasındaki etmenler artan sağlık masrafları, bazı hastalıkların tedavisinin olmaması, hastalıklardan kaynaklanan iş gücü kayıpları, yaşam süresinin uzaması, insanların kaliteli bir yaşam sürme arzusudur. Fonksiyonel gıdalar hiç bir işlem görmemiş doğal bir besin maddesi olabileceği gibi fonksiyonel bir besin öğesi ile zenginleştirilmiş veya genetik mühendisliği yardımları ile değişikliğe uğratılmış bir besin de olabilir ve günlük diyetle tüketilebilir. Fonksiyonel gıdaların tek ve çok iyi tanımlanmış bir tanımı yoktur. Aslında birçok gıda, fonksiyonel gıda olarak değerlendirilebilir. Fonksiyonel gıda diyebileceğimiz ürünler her gün yenilebilir ve içilebilir gıda maddeleri, gıda son ürünleri veya ekstraktları olmalıdır, zaten ilaçtan ayrılan en önemli özelliği de budur.
Fonksiyonel Gıdaların ortak özellikleri:
- İçerdiği besin bileşenleri sağlık üzerine olumlu etki göstermelidir,
- Doğal olmaları,
- Diyetin bir parçası olmalı,
- Sağlığa olan faydaları mutlaka bilimsel olarak ispatlanmalı,
- Alerjik etki göstermemeli, güvenli olmalıdır.
Fonksiyonel Gıda Çeşitleri Neler Olabilir:
- Düşük kalorili gıdalar,
- Düşük sodyumlu veya sodyum içermeyen tuzlar da dahil olmak üzere düşük sodyumlu gıdalar özellikle yüksek kan basıncı problemlerine karşı koruyucu özellikte gıdalardır.
- Diyet lifi içeriği artırılmış gıdalar (Çeşitli içecekler, pudingler, çorbalar vb gibi).
- Glutensiz gıdalar,
- Sporcu gıdaları,
- Diyabetik gıdalar,
- Zenginleştirilmiş gıdalar,
- Fenilketonuri hastaları için özel gıdalar,
- Probiyotik ve prebiyotik içeren ürünler,
- Bağışıklık sistemini güçlendirenler, yaşlanmayı geciktirenler, fiziksel ve mental performansı artıranlar,
- Yaşlanmaya karşı ürünler,
- Pre- veya post menstrual belirtileri azaltmak için geliştirilen veya zenginleştirilen ürünler
- Echinacea, gingko, ginseng, saw palmetto gibi bitkisel katkıları içeren içecekler
- Resveratrol ilave edilmiş gıdalar
- Bitki sterollerive ve bitki stanol esterleri içeren modifiye margarin ürünleri
- Çoklu doymamış esansiyel yağ asitleri olarak omega-3, omega-6 ve omega-9 yağ asitleri içeriği artırılmış gıdalar.
Dünyada Yaygın Olarak Tüketilen Bazı Fonksiyonel Gıdalar
Tıbbi ve fonksiyonel gıdalara çok güzel bir örnek Klorella (Chlorella)‘dır. Klorella 2-8 mikrometre boyutunda genellikle yuvarlak ya da elips şeklinde olan tatlı su yosunudur. Gram başına en çok klorofil içeren besindir. Bilim adamlarının fosil kalıntılarını incelediğinde genetik yapısının 2.5 milyar yıldır hiç değişmediğini görmüşlerdir. Chlorella protein, vitamin, mineral enzim, amino ve nükleik asitleri bünyesinde barındırdığından mükemmel bir fonksiyonel gıda’dır. Demir, iyot, fosfor, kalsiyum ve magnezyumda içermektedir. B12 vitamini açısından sığır karaciğerinden daha zengindir. Damarları koruyucu etkisi vardır, enerji düzeyini hızlı bir şekilde artırır ve cildin güzelleşmesini sağlar.
Güçlü bir antioksidan olduğundan bağışıklık sistemimizi güçlendirir. Mide ve bağırsak sorunlarının giderilmesini sağlar. Yaraların daha hızlı iyileşmesini sağlayan Klorella aynı zamanda dokuların ve hücrelerin yenilenmesine yardımcı olur. En önemlisi kansere karşı korur, kemoterapinin yan etkilerinden kurtulmamızı sağlar. Japonya’da yapılan çeşitli deneylerde, kanser hücresi enjekte edilmiş ve tümör oluşturulmuş farelere Klorella verildiğinde kansere neden olan serbest radikallerde ciddi bir azalma görülmüş, iyileşme ve yaşam süresinin uzaması açık bir biçimde tespit edilmiştir. Bazı deneylerde Klorella kanser başlatılmadan önce verilmeye başlanmış, bu durumda Klorella daha da iyi sonuçlar vermiştir. Böylece önleyici etkisi de belirlenmiştir. Folik asit ve b12 vitamini yönünden de zengin olduğundan vejetaryen beslenenler için de tam bir besin kaynağıdır.
Bir başka güzel örnekte Probiyotiklerdir. Probiyotikler, temel beslenmenin yanında sağlık açısından çok yararlı olan ve sindirim sisteminde belli miktarlarda buluna, bağırsakların mikrobiyal dengesini düzenleyerek sindirim sistemini olumlu yönde etkileyen canlı organizmalardır.
Bifidus regularis, Lactobacillus bulgaricus, Lactobacillus, acidophilus ve laktik asit bakterileri doğal olarak bağırsakta bulunan yararlı bakterilerin en çok bilinenleridir. Bunlar vücuttaki zararlı mikroorganizmaların çoğalmasını durdurmaya yardımcı olur. Ayrıca ishal, mide rahatsızlıkları, şişkinlik, gaz, hazımsızlık ve diğer bağırsak sorunlarını önlemeye yardımcı olurlar. Gastrointestinal enfeksiyonları önleyerek sindirim sistemini rahatlatan bu bakteriler özellikle bağırsakları önemli ölçüde sağlıklı tutarlar ve hastalık sonrası iyileşmeyi hızlandırırlar. Mantar enfeksiyonlarının önlenmesinde büyük rol oynarlar. Büyük bir oranda alerjik reaksiyon riskini düşürürler ve aynı zamanda solunum yolu enfeksiyonlarının ilerleme riskini azaltırlar. Özellikle E.coli ve Clostridium perfinges gibi potansiyel patojenlerin engellenmesi, virüs ve salmonella’dan kaynaklanana ishal problemlerinin önlenmesinde etkilidirler. Yoğurt, kefir, peynir, kımız, turşu ve zeytin gibi fermente ürünlerle vücuda alınabilir ya da eczanelerden alınan tablet şeklinde tüketilebilir.
Sarımsak, balık yağı, yeşil çay, Gingko biloba, keten tohumu, Maitake mantarı, Çinko içeren besinler gibi örnekler çoğaltılabilir. Besinleri veya besin desteklerini hangi amaca yönelik aldığınız önemlidir. Aslında tüm gıdalar fonksiyoneldir. Önemli olan tüketim amacı, tüketim miktarı ve zaman aralığı, uzun vadede fiziksel ve zihinsel olarak olumlu etki sağlaması, iyileştirme niteliğinde olmasıdır.
Gelecekte Fonksiyonel Gıda Bilimi
Özellikle son yıllarda kanser, kalp damar hastalıkları, diyabet olmak üzere kronik hastalıklarda görülen artış ve kaliteli yaşam sürme isteği, tüketicileri fonksiyonel gıdalara yöneltecek, gelecekte fonksiyonel gıda bilimi, özellikle insanlardan alınan bilgiler ile gıda bileşenlerinin vücuttaki hedef fonksiyonlar üzerine etkileri üzerine kurulu olarak sağlığı olumlu etkileyecek gıda ürünleri üretilmesine olanak sağlayacaktır. Gıda mühendisleri ve beslenme uzmanları birlikte çalışarak fonksiyonel gıdaları araç olarak kullanıp insanoğlunun sağlığı için çok faydalı imkanlar sunacaktır. Ayrıca, bu amaç doğrultusunda genetik mühendisliği ve çevresel faktörlerin analizi daha çok geliştikçe bir insanın adeta kişisel bir özelliği gibi o insana özgü yeni gıdalar ortaya çıkacaktır. Yaş, cinsiyet, genetik ve çevresel faktörler gibi özellikler kişiye özgü gıda kavramının oluşmasına yardımcı olacaktır. Devletler fonksiyonel gıdalar için mevzuatlar oluşturacak, dünyada bu pazar gittikçe büyüyecek ve ilaç sektöründen ciddi bir iş hacmi payı alacaktır.