Astronomi, astrofizik ve benzeri bilim dallarını konu edinmiş bilimsel yazıların bir çoğunda kainatın – ya da daha çok bilinen ismiyle evrenin – aklın sınırlarını zorlayacak büyüklükte olduğuna ilişkin ifadelerle sıklıkla karşılaşmaktayız. Peki bu devasa büyüklük anlatılırken referanslar neler olmalıdır?
Örneğin Dünyanın hacmini evreninki ile karşılaştırmak istediğinizde, aritmetik buna izin verir. Ancak ortaya çıkan çarpanların insan zihninde fiziken yorumlandırılması çok zordur. Yani “bir futbol topunun çapı, bir bilardo topunun çapının yaklaşık olarak 3,5 katıdır” dediğinizde hemen herkes bu karşılaştırmayı anlayabilecek zihinsel altyapıya sahiptir. Ama bu katsayı örneğin 3,5 milyon olduğunda, zihnimiz ölçülendirme konusunda muhakemeden vazgeçer ya da yanlış çıkarımlar yapmaya başlar. Doğru matematiksel değerlendirme için birbiriyle ilintili, iç içe geçmiş, ardışık ölçeklendirmelere ve buna bağlı hesaplamalara ihtiyaç vardır. İşte bu ve bir sonraki makalede evrenin en küçük ölçekli gök cisimlerinden olan, bizim de üzerinde yaşadığımız ‘Dünya’ gezegeninden başlayıp dev süper kümelere kadar varan bir ölçek içerisinde, boyut ve mesafe bildiren izafi karşılaştırmalarla evreni tanımaya çalışacağız. Bunu yaparken de günlük yaşamımızdan tanıdığımız ve bildiğimiz ölçüleri referans alacağız.
İşe yerküremiz Dünya ve onun tek yıldızı olan Güneşi birbiriyle ölçekleyerek başlayabiliriz. Güneşin çapı Dünyanınkinin yaklaşık olarak 110 katıdır. Hacim olarak ise 1.300.000 kat fark vardır. Yani, Güneşin içine 1.300.000 tane Dünya sığdırmak mümkündür. Rakam çok etkileyici. Şimdi; Dünyanın yarım santim çapında bir boncuk ya da tespih tanesi olduğunu düşünürseniz, Güneş basketbol topundan biraz daha iri bir görüntü verecektir. Buradaki görsel mukayese son derece anlaşılırdır. Ama bilindiği gibi Dünya 149.500.000 km yarıçaplı geniş bir yörünge üzerinde Güneş çevresinde dönmektedir. Dünya ve Güneşi, aralarındaki uzaklığı da dikkate alarak orantılanmış boyutlarıyla görmek istediğinizde, yukarıdaki boncuk tanesini (dünyayı) basket topundan (güneşten) 59 m uzağa koymanız gerekir ki, bu da yaklaşık olarak bir beysbol sahasının uzunluğu kadardır. Dünyamızı, bu kocaman beysbol sahasının çevresini 365 gün 6 saat gibi bir sürede turlayan bir boncuk tanesi olarak hayal etmeye çalışın lütfen.
Gelelim Güneş sistemimizin büyüklüğü ile ilgili karşılaştırmalara. Keşfedilen son gezegen olan Plüton (daha sonra gezegen vasfından çıkarılmıştır) dış gezegenlerin sonuncusudur ve çapı yaklaşık 2370 km’dir. Güneşe öylesine uzaktır ki ortalama mesafesi kabaca 6.000.000.000 km (6 milyar km) kadardır. Eğer yukarıdaki örnekte olduğu gibi, güneşi bir basketbol topu kadar düşünecek olursak, Plüton küçük bir kum tanesi büyüklüğündedir. Bu ölçek esas alındığında, güneşle aralarındaki uzaklığı ise, yaklaşık 2.350 m tutmanız gerekir. Yani minik kum tanesinin Avşa Adası büyüklüğündeki bir alanın çevresini 248 yıl gibi uzun bir sürede turladığını hayal edin. İşte Plüton’un hareketi böyle bir şey.
Güneş Sisteminin dışına çıkıldığında, tüm ölçüler akıl almaz bir hızla büyür ve bildiğimiz metrik ölçü sistemi, mesafeleri karşılaştırmada yetersiz kalmaya başlar. Artık devreye Işık Yılı dediğimiz yeni bir ölçü biriminin girmesi kaçınılmazdır. 1 ışık yılı ışığın 1 yılda katettiği mesafedir ve yaklaşık 9.460.800.000.000 km’dir. Yani yaklaşık olarak 9 buçuk trilyon km. Güneş sistemimizin çapı ise kabaca 30 ışık yılı kadardır. Oransal olarak, Dünyamızın Güneş Sistemi içinde kapladığı hacim, küçük bir kum tanesinin Jüpiter gezegeninde kapladığı yer kadardır.
Güneş Sistemimizin dışındaki en yakın oluşum, yaklaşık 4,3 ışık yılı mesafedeki üç yıldızlı bir sistem olan Alpha Centauri yıldız sistemidir. Galaksimizin büyüklüğü göz önüne alındığında bu yıldız sistemi ‘burnumuzun dibinde’ denilecek kadar yakın sayılabilir. Tabii yakınlık görece bir büyüklük. Şöyle ki; eğer bugün kullandığımız jet yolcu uçaklarıyla hiç durmadan Alpha Centauri’ye gitmek mümkün olsaydı yolculuk yaklaşık 5 milyon yıl sürerdi. Gördüğünüz gibi, en yakındaki yıldızların uzaklığını ölçümlemek bile, evrenin muazzam büyüklüğü hakkında fikir edinmemiz için yeterlidir.
Bir sonraki yazım; evrenin büyüklüğü