Kültürel servet kelimesini duyunca zihninizde neler canlanıyor? Tarihi anıtlar, tapınaklar, yazıtlar, tarihi kaleler ve surları, tarihi yıkıntılar, ihtişamlı konaklar ve son olarak bir diğer kültürel servet ise fabrika binaları. Endüstriyel geçmişin ve şehirlerin birer parçası olan fabrikalar endüstri arkeolojisinin de ilgi alanı.
Genel tanımıyla endüstri arkeolojisi, birçok sebep yüzünden işleyemez duruma gelen endüstri yapılarının, donanımın, üretim tarzlarının ele alındığı bir sıkıdüzen. Üretim tarzının yanında işçilerin yaşadığı binalar ve sosyal tesisler gibi yerleşim alanlarının bütün birimleri ve endüstri devrimi geçmişinde insan gücüyle üretim yapılan firmalar da endüstri arkeolojisi kapsamında inceleniyor.
Endüstri arkeolojisi, endüstri servetinin somut ve soyut tüm yıkıntılarını, evraklarını, endüstriyel üretimle yapılmış olan ya da endüstriyel işlemlerle yapılan bütün yapıları, şehirlerin peyzajını, doğal bölgeleri, yani tüm bu tarihi katmanlaşmayı ele alan bir başlık.
Tarihi endüstri yapılarının bilimsel alanda korunması ve gelecek nesillere aktarılması dünyada yıllardır büyük önem taşımakta. Ülkemizde de son 10 yıldır bu çerçevede geniş, detaylı çalışmalar yürütülüyor.
Günümüze 40 Tanesi Ulaşabildi
20. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları içerisinde bulunan endüstri firmalarının yüzde 55’i eski adı Constantinople olan İstanbul’da yer alıyordu. Şehirde, enerji, besin, kıyafet, dokuma, deri, maden, toprak, ağaç ve kimya endüstrilerine ait; 33 adedi Anadolu yakasında, 222 adedi Avrupa yakasında ve biri Büyükada’da olmak üzere 256 adet fabrika binası ve imalathane bulunuyordu. Bunlardan günümüze ulaşabilenlerin sayısı yalnızca 40. İstanbul’un endüstri geçmişinin önemli birer öncüsü olarak günümüze ulaşan tarihi endüstri tesislerinin belli bir kısmı işlevlerini sürdürmekte. Lakin belli bir kısmı ise terk edilmiş durumda, bir kısmı da yeniden işlevlendirilerek kullanılıyor.
Bazı Endüstri Servetlerimiz;
- Dolmabahçe Gazhanesi 1854 yılında Beşiktaş’ta kurulmuştur.
- Nakkaştepe Gazhanesi 1864 yılında Kuzguncuk’ta kurulmuştur.
- Yedikule Gazhanesi 1880 yılında Yedikule’de kurulmuştur.
- Hasanpaşa Gazhanesi 1891 yılında Kadıköy’de kurulmuştur.