Merhaba arkadaşlar bu yazımda elektrik akımı, akımın mikroskobik modeli ve elektrik akımı formülleri gösterdim. Suyun akışı ve akım arasında karşılaştırma yapmak öğreticidir. Pek çok yerde, su tasarrufu amacı ile, evlerde su akımını düşüren bataryalar konulmak suretiyle yavaş akan duş sistemi yapmak yaygın bir işlemdir. Bu ve benzeri sistemlerde verilen zaman aralığında akan su miktarını tayin ederek, suyun akışını ölçeriz ve bunu yaygın olarak dakikada litre olarak belirleriz. Büyük bir ölçek üzerinde, özel bir yeri geçen su akışlarının hızını tanımlayarak nehir akımını karakterize edebiliriz. Örneğin, Niagara şelalesinde kıyı üzerindeki su akış hızı 1400 m3/s ile 2800 m3/s arasında değişmektedir.
Elektrik Akımı Konu Anlatımı
Şimdi hareket halindeki elektrik yüklerinin oluşturduğu bir sistemi ele alalım. Belirli bir bölgede net bir yük akışı olduğunda, akımın mevcut olduğu söylenir. Akımı daha iyi tanımlamak için, yüklerin Şekil 27.1 de gösterildiği gibi A alanlı bir yüzeye doğru dik olarak hareket ettiklerini farz edelim. (Örneğin bu alan, bir telin dik kesit alanı olabilir.) Akım bu yüzeyden geçen yüklerin akış hızıdır. Bir Δt zaman aralığında bu alandan geçen yük miktarı ΔQ ise ortalama akım (Ior), yükün bu zaman aralığına oranına eşittir:
Yükün akış hızı zamanla değişirse, akım da zamanla değişir. Bu durumda yukarıdaki ifadenin diferansiyel limiti olan ani akım(I)
olarak tanımlanır. Akımın (SI) deki birimi ampere (A) dir. Ve
dır. Yani, 1A lik akım, yüzeyden 1s de 1C luk yük geçmesine özdeştir.
Şekil 27.1 deki yüzeyden akan yükler pozitif, negatif veya her ikisi de olabilir. Pozitif yükün akış yönünü, alışılagelmiş olarak akım yönü olarak seçmek adettir. Bakır gibi bir iletkende akım, negatif yüklü elektronların hareketiyle oluşur. Bu nedenle, sıradan basit bir iletkendeki akımdan söz ederken, akım yönü, elektronların akış yönüne zıt olacaktır. Öte yandan, bir hızlandırıcıdaki pozitif yüklü proton demeti söz konusu ise akım, protonların hareketi yönündedir. Gaz ve elektrolit içeren bazı durumlarda olduğu gibi akım, hem pozitif hem de negatif yük akşının bir sonucudur. Örneğin, yarı iletken ve elektrolitlerde böyledir.
Şayet bir iletken telin uçları bir ilmek (halka) şeklinde bağlanırsa, ilmek üzerindeki bütün noktalar aynı elektrik potansiyelindedirler ve böylece iletkenin yüzeyinde ve içinde elektrik alan sıfırdır. Elektrik alan sıfır olduğu için, tel içerisinde net bir yük iletimi yoktur, dolayısıyla akım da yoktur. İletken üzerinde fazlalık yük olsa bile iletkendeki akım sıfırdır. Bununla birlikte, şayet iletken telin uçları bir pile bağlanırsa, ilmek üzerindeki bütün noktalar aynı potansiyelde değildir. Pil, tel içinde elektrik alanı meydana getirerek ilmeğin uçları arasında potansiyel farkı oluşturur. Elektrik alan tel içindeki iletkenlik elektronları üzerine kuvvet uygulayarak onların ilmek etrafında hareket etmesine ve böylece akım oluşmasına sebep olur.
Hareket eden yükü (pozitif veya negatif) hareketli yük taşıyıcısı olarak ifade etmek yaygındır. Örneğin, metaldeki hareketli yük taşıyıcıları elektronlardır.
Akımın Mikroskobik Modeli
Metal içinde iletkenlik için mikroskobik bir model tanımlayarak yük taşıyıcılarının hareketiyle akımın ilişkisini kurabiliriz. Bu ilişkiyi göstermek için kesit alanı A olan bir iletkeni (Şekil 27.2) ele alalım. Δx uzunluğundaki iletken elemanının hacmi (Şekil 27.2 deki koyu renkli kısım) AΔx dir. Şayet n birim hacim başına düşen hareketli yük taşıyıcılarının sayısını gösterirse, bu hacim elemanındaki hareketli yük taşıyıcılarının sayısı nAΔx ile verilir. Dolayısıyla, bu parçadaki ΔQ yükü
ΔQ= Taşıyıcıların sayısı x parçacık başına düşen yük =(nAΔx)q
olarak verilir. Burada q, her bir parçacık üzerindeki yüktür. Şayet, yük taşıyıcıları VS hızıyla hareket ederlerse, Δt süresinde alacakları yol Δx=VSΔt ile verilir, Dolayısıyla, ΔQ yükü
ΔQ=(nAVSΔt)q
Şeklinde yazabiliriz. Bu eşitliği her iki tarafını Δt ye bölersek iletkendeki akımın
İle verileceğini görürüz.
Yük taşıyıcıların VS hızı, gerçekte ortalama bir hızdır ve buna sürüklenme hızı denir. Sürüklenme hızının manasını anlamak için, içindeki yük taşıyıcıları elektronlar olan bir iletken düşünelim. Yalıtılmış bir iletkende bu elektronlar, gaz moleküllerinin yaptığı gibi, rastgele bir hareket yaparlar. Daha önce tartıştığımız gibi, iletkenin uçlarına bir potansiyel fark uygulandığında (diyelim bir batarya ile) iletkende bir elektrik alan oluşur. Bu alan, elektronlar üzerinde bir elektriksel kuvvet uygular ve dolayısıyla bir akım oluşur. Gerçekte elektronlar, iletken boyunca basitçe doğrusal olarak hareket etmezler. Bunun yerine, metal atomlarıyla peş peşe çarpışarak karmaşık zikzak hareketler yaparlar (Şekil 27.3). Elektronlardan metal atomlarına aktarılan enerji, atomların titreşim enerjilerinin artmasına ve dolayısıyla iletkenin sıcaklığının yükselmesine sebep olur. Fakat bu çarpışmalara rağmen, elektronlar, iletken boyunca (Eve ters yönde), sürüklenme hızı VS adı verilen bir ortalama hız ile yavaşça hareketine devam eder.
İletken içinde atom-elektron çarpışmaları, etkin bir iç sürtünme (veya sürtünme kuvveti) olarak düşünülebilir. Bu durum, yün keçe ile doldurulan bir borunun içine doğru akan sıvı moleküllerinin maruz kaldığı kuvvete benzer.
Çarpışma süresince, elektronlardan metal atomlarına aktarılan enerji, atomların titreşim enerjilerinin artmasına ve dolayısı ile iletkenin sıcaklığının artmasına sebep olur.
Bu yazımda elektrik akımı hakkında konu anlatımı yaptım. Diğer yazımda görüşmek üzere.