Sibernetik; telekomünikasyon, denge kurma ve ayarlama bilimidir. Sibernetik ve otomasyon sistemlerin başlangıcı konusunda; Fransızlar Descartes ve Pascal’ı; Almanlar Leibniz’i, İngilizler Bacon’ı öne sürseler de, bu şahıslardan tam 6 asır önce sibernetiği hayatımıza sokan kişi İslam alimidir. Ünlü İslam alimi El Cezeri Türktür. Doğum ve ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. 12. asırda Diyarbakır’da yaşamıştır. Artuklu Sultanı Sukman bin Artuk’un daveti üzerine 1181 yılından itibaren Artuklulara hizmet etmiştir.
Cezeri, bilim ve teknoloji tarihinde yaptığı olağanüstü buluşlarla ve robotlarla anılmaktadır. Bu alanda ortaya koymuş olduğu makine yapımında yararlı bilgiler ve uygulamalar adlı eseri bu alanda ortaya konulmuş en ünlü ve en mükemmel kitaplardan biridir.
Cezeri, hayatında 6’sı su saati olmak üzere 4’ü mumlu saat, 6’sı ibrik, 7’si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli robotlar, 3’ü abdest almak için kullanılan robotlar, 4’ü kan alma teknesi, 6’sı fıskiye, 4’ü kendinden ses çıkaran araç, 5’i suyu yukarı çıkartan araç, 2’si kilit, 1’i açıölçer, 1’i kayık su saati olmak üzere 49 icat insanlığa hediye etmiştir.
Bu araçlar hava, boşluk ve denge prensiplerine göre çalışmaktadır. Cezeri’nin yaptığı icatlar arasında, fil su saati, tavus kuşlu ibrik, mumlu saatler, abdest almak için robotlar, fıskiyeler, suyu yukarı çıkaran araçlar bulunmaktadır.
El-Cezeri’nin İcatları
El Cezeri Hava Boşluk Ve Denge Prensibinden Yararlanarak Ortaya Koyduğu İcatlardan Bazıları:
Şifreli Kilit
İbn er-Rezzāz el-Cezerī (600/1200 civarı) kitabının son bölümünde «bir sandığı 12 harfle kilitlemeye yarayan» şifreli bir kilit yer almaktadır.
Kapak, dört şifreli kilitle ve bir döndürme topuzuna bağlı iki plakadan oluşmaktadır. Kapak plakası, takılacak yer olarak hizmet etmektedir. Altında bulunan plaka, döndürme topuzuyla birlikte birbirinden ayrı olarak sürülebilen iki yarımdan oluşmaktadır. Bu sadece, kilitler belirli bir kombinasyon üzere ayarlanırlarsa mümkündür. Kilitlerdeki daireler daha sonra, alt plakaya sabitlenmiş emniyet pimlerinin içine kayabileceği bir kanalı serbest bırakır. Eğer şifreli kilit bu iş için öngörülen bir sandığın üzerine yerleştirilirse altta bulunan plaka döndürme topuzu yardımıyla iki girintiye girebilir. Eş zamanlı olarak bir silindir, kenara yerleştirilmiş olan bir kılavuza sürülür, böylece alttaki plaka artık iç içe geçirilemez. Şifrelerin ayarlanmasıyla silindir emniyet altına alınır. Arapça’da sayısal bir değere tekabül eden on iki haneli harf şifresi açık kapakta kolayca değiştirilebilir.
Dört Sürgülü Kapı Kilidi
İbn er-Rezzāz el-Cezerī (600/1200 civarı) el-Cāmiʿ beyn el-ʿİlm ve-l-ʿAmel adlı eserinin son bölümünde dört sürgülü kapı kilidini açıklamaktadır: «Bunlar kapının arkasında bulunan tahta veya demirden olan dört sürgüdür, dört tarafa doğru, fakat farklı yönlere ayarlanmıştır. Biri sağa, birisi sola, birisi yukarı ve birisi aşağıya doğru açılmaktadır. Dört sürgüde, hırsızın veya kötü niyetli birinin zorla içeri girebileceği bir yer yoktur. Açmak ve sürgüleri ileri itmek için, yegane şey anahtardır.» Anahtarın işlevini anlattıktan sonra el-Cezerī, mekanizmanın ve parçalarının ayrıntılı bir tarifini vermektedir.