El Cezeri hayatımızın her dönemine girmiştir. Mutfağımızda ofislerimize kadar. Hiçbir ücret istemeyen, işleri sadece çalışmak olan, bozulduklarında tamir edilen, tamir edilmezse de çöpe atılan işçiler. Hayatımıza o kadar çok girdiler ki daha fazla nasıl hayatımıza sokarız diye milyarlarca dolarlık araştırmalar yapıyoruz.
Mutfak robotundan arabalara kadar hesap makinasından klimalara kadar bizim için daha rahat daha konforlu bir hayat sürmemiz için var güçleriyle çalışıyorlar. Onlarsız bir hayat bu zaman için ne kadar zor olurdu. Hatta biraz klişeye kaçarak “eski insanlar nasıl yaşıyorlardı acaba” diye düşünebiliriz de.
İlk kez 1921 de Karel Capek adlı yazarın RUR adlı oynunda kullanılan robota (zorla çalıştırılan işçi) kavramının tarihini biraz incelediğimiz zaman M.Ö. 3000 li yıllara kadar gidebiliriz. Hemoros, İlyada destanında hareketli üç ayaklılardan bahsetmiştir. Biraz daha ilerlersek “Eğer her araç kendi işini görebilseydi, insan eline ihtiyaç duymadan mekik kendi dokuyabilse, lir kendi çalabilseydi, yöneticilerin elemanlara ihtiyacı kalmazdı.” diyerek otomasyonun ilk tanımını yapan Aristoyla karşılaşırız.
Fakat oraya kadar gitmeden bu işi bilim olarak ortaya çıkartan ve temellerini atan birisinde durmak gerektiğini düşünüyorum. Belki onun icatları olmasaydı bu gün otomobilden gemilere kadar bir çok mühendislik harikalarını bizden yüz-iki yüz yıl sonrakiler görebilirdi diyebiliriz. Kendi zamanında Bediüzzaman olarak anılan bir isim. Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezeri.
Bu gün birileri size gelip “ ben otomatik abdest alma makinası icat ettim” dese bize çok cazip gelmez. Bu lafı bundan yaklaşık 1000 yıl önce söylese herhalde deli olarak görülürdü. Nitekim bilim adamlarının yaptığı çalışmalar kendi zamanında anlışılmamışsa boş işlerle uğraşan biraz kaba tabirle kafayı sıyırmış olarak görülmeleri var olan bir gerçek.
Cizre’de 1136 yılında doğan El Cezeri fizik ve mekanik konusunda büyük çalışmalar yapmıştır. Yazdığı El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel adlı eserinde 50 den fazla makinanın çalışma mekanızmasını ortaya koymuş ve bu şekilde sibernetik ve robot biliminin babası olarak kabul edilmiştir. Dairesel hareketi düşey harekete çevirerek bu günkü motorlu taşıtlarda motor ile pompanın birbirine bağlanmasını sağlayan düzeneği buldu.
Yazdığı kitap 6 bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kaçakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten âletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.
Onun gözündeki en büyük çalışması ise bir çok kültürün simgesini bir arada bulunduran fil saati olmuştur. Saatin çalışma modeli. Filin ortasında oturan adamın kalemi yarım saatte 7,5 dereceye gelince yukarıda bulunan bir kuş öter. Balkonda oturan adam sağ tarafındaki şahinin gagasından elini kaldırır, sol elini sol tarafındaki şahinin gagası üstüne koyar. Sağındaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omzundaki vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına hamlede bulunur, sopalı sol elini kaldırır ve filin başına vurur. Top filin göğsünden çıkar, karnında asılı bir çan üzerine düşerek ses çıkarır, böylece yarım saatin geçtiği anlaşılır.
Daha çok pratik çalışmalarla ilgilenen Cezerinin çalışmalarını önemli kılan neden yaptığı çalışmalarının zamanının ötesinde olmasıdır. Enerji kaynağı, yönetim mekanizması ve feedback (geri besleme) sistemlerinin tümünün su, buhar gücü ve havanın itiş gücü ile yapılmış olması o zaman için mucize olarak kabul edilebilridi. İlk hesap makinasından asırlar önce benzer bir icat yapması, robot hizmetçi ve daha birçok çalışmaları o zamanda düşünüp yapmasına çokta akıl erdirilemiyor. Alman Profesörü Widemann tarafından yeniden yapılıp çalıştırılan icatları bir hayal ürünü olmadığını ve bize belki de unutulmuş olan ismini bir nebze hatırlamamız gerektiğini söylüyordu.
El-Cezeri’nin otomatik debi kontrolü. Su ile çalışan bir makina diyagramı
Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan El Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı.
El Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgahından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen El Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.
Fizikçi ve mekanikçi Bediuzzaman El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.
KİTABU’L HİYEL’DEN ÖRNEKLER.
- Otomatik Kuşlar
- Filli saat
- Otomatik yüzen kayık ve çalgıcılar
- Birbirine şerbet ikram eden iki şeyh
- Dört çıkışlı iki şamandıralı otomatik sistem
- İki bölümlü testi (termos)
- Otomatik su akıtma , ikramda bulunma ve kurulama makinası
- Su çarkı kepçe mekanizması
- Motor-kompresör mekanizması
- Su çarkı su dolabı.
El Cezeri tarafından icat edilmiş Su Saati