Atık su arıtma tesislerine ulaştırılan atık suyun tesiste işlem görülen ilk üniteleri fiziksel arıtma üniteleridir. Bu üniteler çoğunlukla ızgaralar, kum-yağ tutucular ve çöktürme ünitelerinden oluşur. Bu ünitelerin tesiste elde edilen temiz suyun verimi üzerine büyük etkisi vardır. Bunun nedeni atık su ile gelen plastik, kumaş, metal, cam atıkları ve iri diğer maddelerin sisteme girmesi durumunda hem ünitelerin işleyişinde hem de arızalanmalarına sebep olacaktır. Bu sebeple fiziksel arıtma ünitelerinde daha önce bahsettiğimiz maddelerin uzaklaştırılması sağlanır.
Fiziksel Arıtma Üniteleri
Izgaralar
Atık su ile gelen maddelerin ilk ayırma işlemleri ızgaralarda gerçekleşir. Atık su arıtma tesislerinde ince, kaba ve elekler olmak üzere 3 tip ızgara kullanılabilir. Tesise gelen atık suyun durumuna göre genellikle ince ve kalın ızgaralar kullanılmaktadır. İnce ızgaraların çubuk aralıkları 6-15 mm, kaba ızgaranın çubuk aralıkları 35-100 mm ve eleklerin aralığı ise 0,25-3 mm civarlarındadır.
Izgaraların genel olarak bir diğer ayrım noktası ise manuel temizlemeli ve otomatik temizlemeli olmalarıdır. Tesisin işletme büyüklüğüne göre tercih edilen bu tiplerden küçük kapasiteli tesislerde manuel ve otomatik temizlemeli kullanılırken, büyük kapasiteli tesislerde ise genellikle otomatik temizlemeli ızgaralar tercih edilmektedir.
Izgaraya gelen ve ayrılan çöpler bantlı veya vidalı konveyörden sonra çöp konteynırlarına alınarak ayrıştırılır. Yüksek kapasiteli tesislerde çöp hacmini azaltmak ve çöplerin içerdiği su tekrar tesisin başına gönderip sisteme dahil ederek bir tasarruf sağlama amacı ile ızgara presler kullanılmaktadır. Ayrıca çöplerin sıkıştırılmasıyla beraber çöpte bulunan organik maddelerin de azalmasıyla beraber koku da azalmış olur.
Kum – Yağ Tutucular
Tesise alınan atık su içerisinde bulunan metal, cam, kum, çakıl gibi biyolojik olarak parçalanamayan ve yoğunluğu organik maddelere göre daha yüksek olan maddeler toplu olarak genel bir ifade ile kum olarak adlandırılırlar. Bahsi geçen yoğunluk için ortalama bir değer olarak 1600 kg/m3 kabul edilebilir.
Kum ve yağ tutuculara alınan bu atık su içerisinde az miktar da olsa organik madde kapsadığından, uzun süre uzaklaştırılamaması durumunda kolaylıkla koku ve çürüme problemlerine neden olabilir. Tesise giren bu kum miktarı, tesisten tesise değişebilmekle beraber kanalizasyon sisteminin ayrık veya birleşik olmasına, uzunluğuna gibi sebeplerden dolayı olabilir. Tesise atık su ile beraber alınan bu kum miktarı ortalama olarak 4-5 lt/EN-yıl olarak alınabilir.
Kum adı altında adlandırılan bu maddeler tesisten uzaklaştırılmaması durumunda, pompa ve boruların aşınmasına, boruların tıkanmasına, çamur ünitelerinde tıkanma ve aşınmalara ve havalandırma havuzlarının faydalı hacimlerinin azalmasına sebep olabilir. Kum tutucuların yapısına gelir isek sabit hızlı, dairesel (vorteks akımlı), havalandırmalı kum tutucular olarak sınıflandırılabilir.
Küçük kapasiteli tesisler için, kum tutucunun hızının 0.2 – 0.4 m/s aralığında şekillendirilen kanallar ile inşa edilirler. Kum boşaltma oluğu veya insan gücü ile kum uzaklaştırılır.
Vorteks tipli kum tutucuların verimleri yüksek olmakla beraber büyük arıtma tesislerinde yer probleminden dolayı kurulurlar. Alt tarafı konik bir silindirden meydana gelen bu yapıda atık su kum tutucunun kenarından verilir ve kum dibe çöker. Kum – su karışımı ayırıcıya air lift ve kum pompası ile iletilir.
Havalandırmalı kum ve yağ tutucular, birinci gözünde kumun çöktürülmesi ve ikinci gözünde yağ ile köpüğün yüzdürülmesinin sağlandığı iki gözlü olarak tasarlanır. Birici göz için bahsi geçen olayda hava, kum tutucu havuzu duvarı boyunca yerleştirilen difüzörler tarafından verilir. Burada hava ve su karışımının yoğunluğunun daha az olması sebebi ile de kumun daha rahat çökelmesi sağlanır. Buna ek olarak, kum kanalı doğrultusunda hareket eden kum taneciklerine dik olarak oluşturulan hava akımı, kumun helisilik (sarmal) hareket ederek tabana çökelmesi ve yağ ile köpüğün ikinci haznenin yüzeyinde birikmesi sağlanır.
Kum pompasıyla kum – su karışımı ayırıcıya (kum – yağ tutucu boyunca hareket eden köprüye monte edilen), aynı köprü üzerine monte edilen yüzey sıyırıcısı ile yüzen köpük, köpük haznesine sıyırılarak boşaltılır.
Ön Çöktürme Tankları
Yazımın başında belirttiğim gibi, sisteme alınan atık su fiziksel arıtma kısmında ilk olarak ızgaralardan geçer ve burada katı maddelerin çoğu tutulur. Fiziksel arıtma kısmında ızgaralardan sonra kum – yağ tutucu aşamasına gelen atık su burada da ayrışmaya uğradıktan sonra, ön çöktürme tanklarında ise askıda katı madde çöktürülerek ve köpük ile yağın yüzdürülerek uzaklaştırıldığı ekipmandır. 200 mikrondan küçük olan maddeler ve bir kısım köpük ve yağ sistemden uzaklaştırılır. Üç ana fonksiyondan oluşan ön çöktürme tankları şu şekilde sıralanabilir:
- Çökeltme ile sıvıdan katıları (çamur) ayırma,
- Yüzdürme ile sıvıdan katıları (köpük, yağ, yüzen birikintiler) ayırma,
- Katıları yoğunlaştırma,
Atık su içerisinde bulunan katılar ve bir miktar askıda katı ile BOİ5 giderildikten sonra biyolojik ünitelere gidecek olan organik yük azaltılmış olur. Bu azalma ile birlikte biyolojik arıtma ünitelerinin ihtiyacı olan hava miktarının azalmasına ve enerji gereksinimi ile oluşacak fazla çamur miktarının azalmasına neden olacaktır.
Ön çöktürme tanklarının tasarımıyla ilgili kısımdan bahsedecek olursak, dairesel veya dikdörtgen şeklinde yapıları oluşturulur. Burada dairesel veya dikdörtgen seçimlerin yapılmasında etkili olan etkenler, tesisin kapasitesine, tercih edilen ekipmanlara ve arazinin büyüklüğüne göre değişiklik göstermektedir.