1930’larda Türkiye Cumhuriyeti Nazi zulmünden kaçan birçok bilim insanına ev sahipliği yapmıştır. O dönemlerde Zürich Üniversitesi’nde görev yapan Albert Eintein bir yahudidir. 1920’de Alman İşçi Partisi 25 maddelik parti programında, yahudilerin politik, kanuni ve medeni haklarını ellerinden alma niyeti açıkça belirtilmiştir. 1921 tarihinde parti başkanlığını Anton Prexler’den devralan Adolf Hitler, nasyonal sosyalizmi parti ideolojisi haline getirerek, partinin ismini de Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi (NSDAP) olarak değiştirmiştir.
1933’de iktidara gelen NSDAP nazi düşüncelerini hızla her alana yerleştirmeye başlamıştır. Yahudi vatandaşların haklarını kısıtlayan en büyük kanun 7 Nisan 1933 de çıkarılmıştır. ”Profesyonel Kamu Hizmetinin Yenilenmesi Yasası” olan yasa, yahudiler ve siyasi olarak güvenilmeyen kamu memur ve çalışanlarının devlet hizmetinden çıkarılmasını içermektedir. Getirilen bu tarz kısıtlamalar yüzünden çalışmalarına daha rahat devam edebilmek için başka ülkelere gitmeyi planlayan Einstein 17 Eylül 1933’de Türkiye Cumhuriyeti’ne bir mektup göndererek 40 yahudi bilim insanının Türkiye Cumhuriyeti’nde idame edilmesini talep etmiştir. Mektubun geçerliliği 1949 yılında Princeton Üniversitesi’nde olan Münir Ülgür tarafından doğrulanmaktadır.
Mektup Eğitim Bakanlığı’na ithafen yazılmıştır ve dönemin başbakanı olan İsmet Bey’e (İsmet İNÖNÜ) (Soyadı kanunu 1934 ‘de kabul edilmiştir) iletilmiştir.
Mektupta şöyle yazmaktadır.
”Ekselansları, Almanya’dan 40 profesörle doktorun bilimsel ve tıbbi çalışmalarına Türkiye’de devam etmelerine müsaade vermeniz için başvuruda bulunmayı ekselanslarından rica ediyorum.
Sözü edilen kişiler, Almanya’da halen yürürlükte olan yasalar nedeniyle mesleklerini icra edememektedirler. Çoğu geniş tecrübe, bilgi ve ilmi liyakat sahibi bulunan bu kişiler, yeni bir ülkede yaşadıkları takdirde son derece faydalı olacaklarını ispat edebilirler. Ekselanslarından ülkenizde yerleşmeleri ve çalışmalarına devam etmeleri için izin vermeniz konusunda başvuruda bulunduğumuz tecrübe sahibi uzman ve seçkin akademisyen olan bu 40 kişi, birliğimize yapılan çok sayıda başvuru arasından seçilmişlerdir.
Bu ilim adamları, hükümetinizin talimatları doğrultusunda kurumlarınızın herhangi birinde hiçbir karşılık beklemeden çalışmayı arzu etmektedirler. Bu başvuruya destek vermek maksadıyla, hükümetinizin talebi kabul etmesi halinde sadece yüksek seviyede bir insani faaliyette bulunmuş olmakla kalmayacağı, bunun ülkenize de ayrıca kazanç getireceği ümidimi ifade etme cüretini buluyorum. Ekselanslarının sadık hizmetkarı olmaktan şeref duyan, Prof. Albert Einstein.”
Neden Türkiye Cumhuriyeti?
Yahudi-Türk diş hekimi olan Samy M.Günzberg, Mustafa Kemal Atatürk, Sultan 2. Abdülhamit, Vahdettin’in diş tedavilerini yapan bir hekimdir. Günzberg, Paris Yahudi Popülasyonu Koruma Birliği (OSE) Ulusal Konferansı’na katıldığında onur konuğu olan Albert Einstein ile tanışır. Sohbetleri sırasında Nazi Almanyası’nın yahudilere baskısından dolayı sığınacak hakkında konuşurlarken Günzberg’in Türkiye Cumhuriyeti fikri Einstein ‘ın aklına yatar.
17 Eylül 1933 de Einstein sığınma mektubu yazar ve 30 Eylül 1933 ‘de Günzberg tarafından Türkçe’ye çevrilir. Hatta Günzber’in de bir kapak mektubu yazarak Einstein’a desteğini ifade ettiği bilinmektedir. Aşağıda Einstein’ın yazmış olduğu mektubun Türkçe tercümesini ve Günzberg’in mektubunu inceleyebilirsiniz.
Günzberg’in mektubu.
Talep, dönemin başbakanı İsmet İNÖNÜ tarafından reddedilmiştir.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün devreye girmesiyle bütün bilim insanlarını kapsayacak şekilde genişletilerek davet gönderilir ve bilim insanlarının kabul yolu açılır. Fakat Einstein gelmemiştir. Bunun sebebinin gerçeğe en yakın açıklaması 1949 yılında Einstein ile görüşen Prof. Dr. Münir Ülgür’ün notlarında bulunmaktadır.
Bu görüşmede Einstein Atatürk ile ilgili olarak ”Siz biliyor musunuz, dünyanın en büyük liderine sahipsiniz” sözlerini dile getirmiştir. ABD’de Princeton Üniversitesi’nde olan Einstein davet ile ilgili olarak da şunları söylemiştir; ”Arkadaşlarım hep oradaydı.Ama burada imkanlar çok fazla olduğu için burayı tercih ettim”