Bu yazım Ömer Hayyam kimdir hakkında olacak. Yazıma kısa bir hikaye ile başlayalım. Bir gün Selçuklu hükümdarı Melik Şah, Ömer Hayyam’ın yanına gelir. Bakar ki Ömer Hayyam’ın üzüm bağı ve üzümlerin altında fıçılar var. Sorar:
- -Bu üzüm bağı nedir?
- +Allahın işi efendim kendiliğinden çıkmış.
- -E bu üzümler büyüyecek!
- +Allahın işi efendim her canlı gibi bunlarda büyür.
- -Sonra fıçılara mı girecek?
- +Ağırlaşınca haliyle fıçılara düşer.
- -Yoksa bu üzümlerle şarap mı yapacaksın?
- +Bekletirseniz şarap olur efendim.
- -Sen bunları şarap yapıp satıyor musun? deyince, Hayyam:
- +Şaşarım efendim şarap yapıp satan sonra onun parasıyla yine şarap alan adama der.
Ömer Hayyam
Hikaye ne kadar doğru ne kadar yanlış bilmem. Ülkemizde Rubaileriyle meşhur bir isim Ebul Feth Ömer bin İbrahim. Babasının çadırcı olmasından dolayı çadırcı anlamına gelen Ömer Hayyam ismiyle anılmıştır. İran’ın Nişabur kentinde 18 Mayıs 1048 yılında doğdu. Zamanına damga vuran Selçuklu veziri Nizamülmülk ve Hasan Sabbah ile okul arkadaşlığı yapmıştır. 150 ye yakın rubai yazmıştır. Onun zamanında kendi düşüncelerini yazmak sıkıntılı olduğu için zamanın şairleri yazdığı şiirleri Hayyam’a atfetmişlerdir. Fakat Ömer Hayyam’ın rubaileriyle elde ettiği ün bilimsel çalışmalarıyla elde ettiği ünden belki de kıyaslanamayacak kadar düşüktür.
Feylesofların prensi olarak tanınan Hayyam, İbn-i Sina gibi zamanın en büyük bilginlerinden birisi olarak kabul edilir. Tıp, fizik, astronomi, cebir, geometri ve yüksek matematik alanlarında önemli çalışmaları olan Ömer Hayyam için “zamanın bütün bilgilerini bildiği” söylenirdi. Adının duyulmasıyla çok fazla ilgilenmez bu yüzden yaptığı çalışmaları genellikle kaleme almazdı.
Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer alır. En büyük eseri Cebir Risalesi’dir. On bölümden oluşan bu kitabın dört bölümünde kübik denklemleri incelemiş ve bu denklemleri sınıflandırmıştır. Matematik tarihinde ilk kez bu sınıflandırmayı yapan kişidir. O cebiri, “sayısal ve geometrik bilinmeyenlerin belirlenmesini amaçlayan bilim” olarak tanımlardı.
Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yapmıştır. Nitekim, Hayyam 13 farklı 3. dereceden denklem tanımlamıştır. Denklemleri çoğunlukla geometrik metot kullanarak çözmüştür ve bu çözümler zekice seçilmiş konikler üzerine dayandırılmıştır. Bu kitabında iki koniğin arakesitini kullanarak 3. dereceden her denklem tipi için köklerin bir geometrik çizimi bulunduğunu belirtir ve bu köklerin varlık koşullarını tartışır. Bunun yanısıra Hayyam, binom açılımını da bulmuştur. Binom teoremini ve bu açılımda ki katsayıları bulan ilk kişi olduğu düşünülmektedir. (Pascal üçgeni diye bildiğimiz şey aslında bir Hayyam üçgenidir)
Bir kitabında da Öklit’in aksiyomlarıyla ilgili çalışmaları toplayan Hayyam, Öklit’in paralellik aksiyomunu başka bir önerme kümesiyle değiştirdi. Bunun sonucunda bugün öklit-dışı geometride kullanılan “geniş, dar ve dik açı hipotezleri” ile ilgili biçimlere ulaştı. Yani öklitdışı geometrinin temellerini atan Hayyam olmuştur. Öklit’in yapıtı üzerine yorumlarında, irrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlaması matematik tarihinde bir dönüm noktası oluşturdu.
İsfahan’da üç yıl çalışarak kurduğu rasathanede gökyüzünü inceler, bilimsel çalışmalar yapar, hükümdarın özel müneccimi olur, yıldız falına bakardı. Ömer Hayyam kendi doğum tarihini bu kadar net şekilde bir gökbilimci hassasiyetiyle kendisi bulmuştur. 21 Mart 1079 yılında tamamladığı, halk arasında “Ömer Hayyam Takvimi” bugün ise “Celali Takvimi” olarak bilinen takvim için büyük çaba sarf etmiştir. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız Gregoryen Takvimi 3330 yılda bir gün hata vermektedir. Eserleri arasında İbn-i Sina’nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi de yer alır.
Yakın zamanlarda, Ömer Hayyam’ın çalışmalarının yeniden basımları, onun matematiksel çalışmalarının önemini teyit etti. Hali hazırda, Ömer Hayyam’ın matematiksel çalışmaları üç kategoride değerlendirilmektedir:
- Temel cebirsel geometrinin ilk formülasyonu,
- Oranlar kuramındaki çalışmaları,
- Paraleller kuramındaki çalışmaları. Söz konusu yeni bulgularla,
Hayyam’ın matematiksel çalışmalarının, geçmişte bilinenden daha da önemli olduğunu açığa çıkmıştır. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Hayyam’ın başarılarını kutlamak için 1999 yılında uluslararası bir kolokyum düzenlemiş ve ardından Hayyam’ın önemli matematiksel çalışmalarının basılmasına karar vermiştir.
UNESCO’nun “Beyt-ül Hikme” adlı projesi kapsamında, Paris’te yaşayan Mısır asıllı meşhur bilim tarihçisi Roshdi Rashed ve Hayyam üzerine hazırladığı doktora çalışması ile bilinen Bijan Vahabzadeh, Hayyam’ın matematikle ilgili mevcut ve şimdiye kadar ulaşılamayan önemli el yazımı eserlerinin tenkitli neşrini (edisyon kritik) üstlenmişlerdir. Bahsi geçen kritik basım, önce Fransızca daha sonra İngilizce olarak okuyucuya ulaştırılmıştır.
İlmini genişletmek için zamanın ilim merkezleri olan Semerkand, Buhara, İsfahan’a yolculuklar yapmıştır. Ömer Hayyam 4 Aralık 1131’de doğduğu yer olan Nişabur’da vefat eder.